كلمات كليدي : نسك، اوستاي ساساني، گاهانيگ، هادگ مانسريگ، داديگ
نویسنده : اميرعمادالدين صدري
واژه نسک
نام نسک تنها یکبار در اوستا در ترکیب naskō.frasa- به معنای «آموزش و تحقیق نسکها» آمده است.
این واژه در یسنا، های 9، بند 22 به کار رفته است. در پهلوی واژه nask به معنای "هر یک از بخشهای اوستا" به کار رفته است. در برهان قاطع برای واژه فارسی نو "نسک" اینگونه آمده است:
«قسمتی باشد از بیست و یک قسم کتاب زند که زردشت آن را منقسم کرده است و هر نسکی را یعنی هر قسمی را نامی نهاده».[1]
نسکهای اوستای ساسانی
در کتاب هشتم دینکرد و دیگر کتابهای مزدایی فهرستی از نسکهای اوستا آمده است. اوستای دوره ساسانی بیست و یک نسک داشته است به شمار بیست و یک واژه‌ی نماز "یثااهووییریو".
بر پایه دینکرد هشتم، متن اوستا به سه بخش عمده (پهلوی bazišn) و هر بخش عمده به هفت بخش فرعی (پهلوی نسک nask یا بهر bahr) و هر بخش فرعی به فصل (پهلوی brīnag) تقسیم شده است.
تقسیم مجموع نسکهای اوستا به سه بخش
این نسکها به سه بزش (پهلوی bazišn) بخش می‌شده است:
1. گاسانیک (یا گاهانیگ) که درباره دانش مینوی و کار مینوی است و این نسکها شامل گاهان، تفسیرهای آن یا مطالبی مرتبط با گاهان ارتباط بوده است.
2. داتیک (یا دادیگ) که درباره دانش جهانی و کار جهانی است. این نسکها درباره نهادها و قانونهای دینی است.
3. هاتک مانسریک (یا هادگ مانسریگ) در آگاهی از کردارهای میان هر دو است و این نسکها دربردارنده نیایش‌ها و ذکرهایی است که در آیینهای دینی خوانده می‌شده است.[2]
نسکهای گاهانیگ
نسکهای گاهانیگ هفت تا هستند:
1- ستود یسن (پهلوی کلنز stōt yašt، کانترا stōd yasn، پازند yastī، فارسی زرتشتی ستود یشت) سی و سه فرگرد دارد و به طور کامل به دست ما رسیده است. این نسک دربردارنده گاهان و چندپاره دیگر از یسنا است (یسنا، های 16-14 و 27-22 و 54-28 و 56)
2- سودگر (پهلوی کلنز sūtkar، کانترا sūdgar، پازند stūδagar، فارسی زرتشتی ستودگر) 22 فرگرد داشته است. فرگردهای 1 تا 13 شامل مطالب گوناگون درباره اندرز و دستور عملهای دینی است و از فرگرد 14 به بعد بیشتر مطالب گوناگون اساطیری است که همان روش یشتها را دنبال می‌کند. خلاصه‌ای از آن در کتاب نهم دینکرد به زبان پهلوی آمده است.
3- ورشت مانسر (پهلوی کلنز varšt-mānsar، کانترا warštamānsar، پازند varəšt.m=θra، فارسی زرتشتی وهشت مانثره) 23 فرگرد داشته است و درباره زندگی زرتشت و جملات اورمزد خطاب به وی و از خانواده و شاگردان و پیروان او سخن رانده شده است. خلاصه‌ای از آن در کتاب نهم دینکرد به زبان پهلوی آمده است.
4- بغ (پهلوی کلنز bag، کانترا baQ، پازند baQa، فارسی زرتشتی بغ) 22 فرگرد داشته است و شامل نمازها و عبارتهای دعایی است. با وجود این غالبا پیوند مستقیمی با بیتهای ویژه‌ای از گاهان برقرار می کند. (نسبت تفسیری این سه نسک به گاهان مانند براهمنه‌ها به وداست.) از این نسک یسنای 21-19 باقی مانده که تفسیر 15-13 :27 است.
5- وشتگ (پهلوی کلنز waštag،کانترا wašti، پازند δāţ، فارسی زرتشتی خشت) در زمان نوشتن دینکرد گمشده است ولی در روایات فارسی آمده است: بیست و دو فرگرد داشته است و به شش جزو هم تقسیم شده است که عبارتند از جزو اول در معرفت خدای عزوجل و ایمان به زرتشت، جزو دوم در طاعت ملوک و ...، جزو سوم در پاداش نیکوکاران و پادافراه بدان، جزو چهارم در عمارت دنیا و زراعت و پیراستن درختان ...، جزو پنجم در مرتبت مردم ... .
6- هادخت (پهلوی hādōxt، پازند hāδōxt، فارسی زرتشتی هادخت) بر پایه دینکرد هشتم، صد و سی و سه فرگرد دارد و بر پایه روایات فارسی سی فرگرد. تنها دو قطعه هادخت نسک و آفرین زرتشت و یشت 11 و یسنا 58 از آن باقی مانده است.
7- سپند (پهلوی spand، پازند spəṇt، فارسی زرتشتی سفند) شصت فرگرد داشته است و درباره زندگی اساطیری و معجزات زرتشت و اوشیدران و سوشیانس است. منبع کتاب هفتم دینکرد و زندگینامه زرتشت در گزیده‌های زادسپرم این نسک است. [3]
نسکهای هادگ مانسریگ
نسکهای هادگ مانسریگ هفت تا هستند:
1- دامداد (پهلوی dāmdād، پازند dāmaδāţ، فارسی زرتشتی دوازده هاماست) سی و دو فرگرد داشته است و درباره کیهانزایی و آفرینش جهان سودمند و ستیز دامان هرمزد با اهریمن و دیوان و رفتار و کار انواع و گونه‌ها است و منبع بندهش و گزیده های زادسپرم است.
2- نختر (پهلوی کلنز nāxtar،کانترا waxtar، پازند nāδōr، فارسی زرتشتی نادر) در زمان نوشتن دینکرد گمشده و تاوادیا موضوع آنرا ستاره‌شناسی و تحت عقاید هندی می داند. در روایات فارسی آمده است که سی سه فرگرد داشته است و درباره هیئت و نجوم و صفت کواکب و سعد و نحس آنها است.
3- پازگ (پهلوی کلنز pājag، کانترا pāzen، پازند pāzun، فارسی زرتشتی پاجم) بیست و دو فرگرد داشته است. درباره اجرای مراسم دینی چون فروردگان و گاهنبار و تقسیم ماه و سال و سی و سه رد جهان است و از آن گاهها و سیروزه باقی مانده است.
4- رتوشتایتی (پهلوی کلنز raθβištāiti، کانترا ratuštāiti، پازند ratušāiţ، فارسی زرتشتی رتوشتایی) درباره مراسم و آیینهای دینی و ردان (سروران) است و پنجاه فرگرد داشته است.
5- برش (پهلوی کلنز bariš،کانترا brih، پازند barəš، فارسی زرتشتی برش) درباره اندرزها و سخنان اخلاقی و منبع کتاب ششم دینکرداست. این نسک شصت فرگرد داشته است.
6- کشکیسرو (پهلویkaškaysraw ، پازند kuš.asrūb، فارسی زرتشتی کشسروب) شامل متنهای مراسم دینی و نشانه‌های دیوان است و شصت فرگرد داشته است.
7- ویشتاسپ ساست (پهلویvištāsp-yašt ، پازند guštāspāţ، فارسی زرتشتی ویشتاسپ شاه) شصت فرگرد داشته است و درباره آموزش ویشتاسپ و پذیرفتن دین زرتشتی توسط ویشتاسپ و جنگ ارجاسپ با ویشتاسپ است. تنها آفرین زرتشت و ویشتاسپ‌یشت از آن باقیمانده است .[4]
نسکهای دادیگ
نسکهای دادیگ هفت تا هستند (پنج نسک نخستین درباره قوانین دینی است.):
1- نیکاتوم (پهلوی کلنز nikātum، کانترا nigādom، پازند nyāδum، فارسی زرتشتی نیارم) پنجاه و چهار فرگرد داشته است و درباره قوانین و احکام پیکارکردن و ... است. خلاصه آن در دینکرد هشتم به زبان پهلوی آمده است.
2- دزدسرنیزد (پهلوی کلنز duzd-sar-nizad، کانترا duzd-sar-ōzad، پازند dvāsrūciţ، فارسی زرتشتی دواسروجد یا دواسرنجد) شصت و پنج فرگرد داشته است و درباره دزدی و زندان و احکام و تاوانهای آن و ... است. خلاصه آن در دینکرد هشتم به زبان پهلوی آمده است.
3- هوسپارم (پهلوی کلنز huspārām، کانترا huspārom، پازند husār=m، فارسی زرتشتی اسپارم) شصت و چهار فرگرد داشته است و درباره احکام و مراسم دینی مانند احکام ارث و مراسم ولادت است. خلاصه آن در دینکرد هشتم به زبان پهلوی آمده است و تنها نیرنگستان از آن باقی مانده است.
4- سکادوم (پهلوی کلنز sakātum، کانترا sagādom، پازند skāδ=m، فارسی زرتشتی اسکارم) پنجاه و دو فرگرد داشته است و درباره قضات و حکام و ... است. خلاصه‌ای از آن در دینکرد هشتم به زبان پهلوی آمده است.
5- وندیداد (پهلوی widēwdād، پازند juţ.dəw.dāţ، فارسی زرتشتی "جد دیوداد") بیست و دو فرگرد دارد و درباره آیینهای طهارت و قوانین ضد دیو است. همان وندیداد کنونی است که کاملا به دست ما رسیده است.
6- چهرداد (پهلوی cihrdād، پازند cīţ.arəšt، فارسی زرتشتی جرشت) بیست و دو فرگرد داشته است و درباره نژادهای مردمان و تاریخ اساطیری ایران است. یکی از منابع بندهش بوده است.
7- بغان یشت (پهلوی کلنز bagān yašt، کانترا bayān yasn، پازند byānyast، فارسی زرتشتی بغان یشت) هفده فرگرد داشته است و سرودهایی در ستایش ایزدان است. از آن یسنای 57 و 11-9 و یشتهای 5 تا 19 باقی مانده است [5]