كلمات كليدي : اختلال، مانع ارتباطي، پارازيت، پيام،معنا، فرستنده، گيرنده
نویسنده : مهدي رحمان زاده
واژه (Noise) در لغت به‌معانی خش، اختلال، سر و صدا، شلوغی، قیل و قال، صدا راه انداختن، شایعه و تهمت و همچنین به‌معنای پارازیت آمده است. خود واژه‌ی پارازیت (Parasite) نیز به‌معنای انگل، طفیلی، صدای مزاحم و سربار آمده است.[1] لازم به ذکر است که واژه (Barrier) به‌معنای مانع و حصار نیز در این مورد به‌کار رفته است.[2]
پارازیت یا اختلال عبارت از هرگونه مداخله درونی یا بیرونی در فرآیند ارتباطات است.[3] به‌عبارت دیگر، به هر چیزی که جلوی رسیدن پیام از ارتباط‌گر به گیرنده را بگیرد، "مانع ارتباطی" گفته می‌شود.[4] به‌عبارت سوم، اختلال، هر آن چیزی است که بین انتقال و دریافت، به نشانه افزوده شود، بی‌آنکه منبع قصد انجام آن‌را داشته باشد.[5]
اصطلاح پارازیت(نوفه) به برخی عناصر مزاحم در کانال (Channel) ارجاع دارد؛ که پیام را خراب می‌کنند یا تا حدودی تحت‌الشعاع قرار می‌دهند.[6] پارازیت، به مانند میکروبی است که می‌تواند چنان بیماری‌زا باشد، که آثاری چون کم‌توانی و ناتوانی داشته باشد و حتی به مرگ ارتباط، در یک مقطع زمانی منتهی شود. برخی از این میکروبها، مستقیماً روی یکی از اندام‌ها یا به‌عبارت صحیح‌تر روی یکی از عناصر فراگرد ارتباط، اثر مخرب دارند و برخی از آنها روی چند عنصر. هنوز دانش مستقلّی برای مطالعه‌ی انواع این میکروبها و تأثیر بیماری‌زای آنها و شاید راه‌های درمان آن به‌وجود نیامده است.[7]
در سال 1948 شنون و ویوور دو مهندس الکترونیک (و بعدها دو دانشمند ارتباطات انسانی)، برای اوّلین بار واژه‌ی پارازیت را با یک فلش روی کانال نشان دادند؛ اما بعدها در کمتر مدلی پارازیت نشان داده شد؛ بلکه بیشتر به‌هنگام تفسیر مدل به آن اشاره شده است.[8]
انواع پارازیت ارتباطی
اختلال یا پارازیت ممکن است محیطی، فیزیولوژیکی، معنایی، ساختاری، سازمانی، فرهنگی، روانی و مجرایی باشد.
1. اختلال محیطی (Environmental Noise)؛ به آن دسته از عوامل مزاحم بیرونی اطلاق می‌گردد، که مانع دریافت پیام توسط دریافت‌کننده می‌شوند. مثلاً وقتی که شما در آشپزخانه شیر آب را باز می‌کنید، صدای آب، مانع شنیدن صدای دوست شما از اتاق مجاور می‌گردد.
2. اختلال فیزیولوژیکی (Physiological-Impairment Noise)؛ این نوع اختلال نیز می‌تواند مانع ارسال یا دریافت مؤثر یک پیام گردد. مثلاً افراد ناشنوا فاقد توانایی‌های حسی افراد شنوا برای دریافت یک پیام هستند افراد ناشنوا قادر نیستند پیام‌های شفاهی را درک کنند. به‌همین ترتیب، درک و فهم سخنان فردی که دارای نارسایی تکلّمی یا لکنت زبان هستند، نیز مشکل است.[9] محسنیان‌راد از این نوع اختلال، تحت عنوان اختلال در عناصر ارتباطی مدل منبع معنا، نام می‌برد.[10]
3. اختلال معنایی (Semantic Noise)؛ این نوع اختلال، به مشکلات معنایی اشاره دارد، که در هر دو سوی فرآیند ارتباط وجود دارد. این مشکلات، عبارتند از: رمز گذاری ناکافی، نامناسب، یا اشتباه از سوی فرستنده، و رمزگشایی ناکافی یا اشتباه از سوی گیرنده. اگر به هر دلیلی، دو نفر که در حال گفتگو باهم هستند، نتوانند از نشانه‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گیرند، معناهای واحدی درک کنند، حرفهای یکدیگر را نخواهند فهمید. آنها مانعی میان خود احساس می‌کنند که به محدودیت دانش آنها ربط دارد و نه به چیزهایی مانند وقفه ارتباطی یا ناشنوایی.[11] به‌عبارت دیگر، این معانی(معناشناختی) کلمات است که باعث اختلال در فرایند ارتباط می‌گردد؛ مانند وقتی که مردم از زبانی استفاده کنند، که فقط برای گروه خاص یا مختص به حرفه‌ی خاصی باشد؛ در این‌صورت اختلال معنایی به‌وجود می‌آید.
4. اختلال ساختاری (Syntactical Noise)؛ هر زبانی، ساختار خاص خود را دارد؛ که عبارت از شیوه مرسوم و متداول، برای قرار دادن کلمات کنار یکدیگر، به‌شکلی منظم است. انواع مختلف اختلال ساختاری مانع برقراری ارتباط به‌شیوه‌ای مشخص و واضح می‌شود. مثلاً اگر شخصی زمان فعل‌ها و جملات را در یک داستان تغییر دهد، شخص شنونده گیج و سردرگم می‌شود. بنابراین کسی که در حال یادگیری یک زبان جدید است، نه تنها بر لغات آن زبان، بلکه بر دستور زبان آن نیز باید مسلّط گردد.[12]
5. اختلال سازمانی (Organizational Noise)؛ این نوع اختلال به ساختار خود سازمان‌ها مربوط می‌شود. یکی از علائم سازمان خوب این است که مجراهای مشخص و روانی برای ارتباط میان اعضای گوناگون وجود دارد.
6. اختلال فرهنگی (Cultural Noise)؛ عبارت است از وضع مقررات غیرمعقول و غیر منطقی و نیز پیش‌داوری‌های ناآگاهانه در مورد اعتقادات یک فرهنگ خاص. یک نمونه از اختلال فرهنگی، دیدگاهی است که براساس آن، هر عملی توسط نماینده‌ی گروه خود همواره صحیح است؛ حال آن‌که همان اعمال از سوی اعضای سایر گروه‌ها، خطا و اشتباه محسوب می‌شود. بنابراین شخصی که همواره به‌نفع یک حزب سیاسی رأی داده، ممکن است به‌هنگام گوش دادن به اظهارات کاندیداهای حزب سیاسی مخالف، به‌دشواری بتواند بی‌طرفی خود را حفظ کند.[13]
7. اختلال روانی (Psychological Noise)؛ گاهی، ما خود را در موقعیت‌هایی می‌یابیم که در آنها اختلالات روانی؛ از جمله اضطراب، ناامیدی، خشم و یاسایر احساسات درونی و روانی، باعث می‌شوند، که ما نتوانیم پیام‌ها را به‌شکلی مؤثر ارسال و دریافت کنیم.[14]
8. اختلال مجرایی یا مکانیکی (Channel Noise)؛ شنون و ویوور، از اصطلاح نوفه‌ی(پارازیت) مکانیکی به‌طور خاص برای اشاره به اشکالی استفاده می‌کردند، که در سیستم تلفن یا تلگراف به‌وجود می‌آمد و موجب کاهش شدّت میزان گیرندگی می‌شد. از آن پس، این اصطلاح بسط بیشتری پیدا کرد و به‌تدریج همه آشفتگی‌های مجرای ارتباط را دربر گرفت.[15]