اسلام
دين اخلاق است و بر انسان است تا روابط سه گانه اش با خود، خدا و خلق را براساس
اخلاق تنظيم کند، به طوري که نه تنها ظلمي نسبت به هيچ يک از سه دسته روا نشود،
بلکه در بهترين و عاطفي ترين حالت اين روابط ايجاد و استحکام يابد. نويسنده در
مطلب حاضر برخي از آثار و کارکردهاي خوش خويي و بدخويي را تبيين کرده است.
اتمام
مکارم اخلاقی، هدف بعثت پيامبر(ص)
براساس آموزه هاي قرآني، فلسفه و هدف بعثت
پيامبر(ص) تعليم در راستاي تزکيه است. (بقره، آيه 129؛ آل عمران، آيه 164؛ جمعه:
آيه 2)پيامبر گرامي اسلام خود دراين باره مي فرمايد: انما بعثت لاتمم مکارم
الاخلاق؛ جز اين نيست که من براي به کمال رساندن مکارم الاخلاق مبعوث شده ام.
(کنزالعمال، ج 13، ص 151، ح 36472؛ مکارم الاخلاق، ص 8)
در حقيقت هدف پيامبر(ص) آن است که فراتر از
اموري که به عنوان محاسن اخلاق و کارهاي نيک و حسن شناخته مي شود، کرامت هاي
اخلاقي را به انسانها بياموزد. پس نه تنها نسبت به کساني که در حقش ظلم و ستمي روا
داشته اند، به حکم احسان در مي گذرد و عفو مي کند، بلکه با کرامت و بزرگواري به
آنها نيکي مي کند.
خداوند در قرآن کريم مي فرمايد: هرگز خوبي و
بدي يکسان نيست، بدي را با خوبي دفع کن تا دشمنان سرسخت، همچون دوستان، گرم و
صميمي شوند. اما جز کساني که داراي صبر و استقامتند به اين مقام نمي رسند، و جز
کساني که بهره عظيمي از ايمان و تقوا دارند به آن نايل نمي گردند. (فصلت، آيات 34
و 35)
مصاديقی
از مکارم اخلاق
در آيات و روايات مصاديقي از مکارم اخلاقي
بيان شده که دانستن و شناخت آنها کمک مي کند که ما در مسيري گام برداشته و به
تزکيه نفس بپردازيم که اين امور در ما تحقق يابد و انساني داراي منش و کنش خوش و
نيکو باشيم و اين همان هدفي است که پيامبر به خاطر آن مبعوث شده است.
امام صادق(ع) در تبيين مکارم اخلاق مي
فرمايد: خداي تبارک و تعالي رسول خدا(ص) را به مکارم اخلاق مخصوص گردانيد. پس شما
نيز خود را بيازماييد، اگر اين صفت ها در شما بود خداي عزوجل را سپاس گوئيد و از
او مکارم را بيشتر بخواهيد - سپس آن ده خصلت را برشمردند-: يقين، قناعت، صبر، شکر،
بردباري، خوش اخلاقي، سخاوت، غيرت، شجاعت و جوانمردي. (امالي صدوق، ص 290)
همچنين امام صادق(ع) در پاسخ مصاديق مکارم
اخلاق مي فرمايد: و قد سئل عن مکارم الاخلاق: العفو عمن ظلمک و صله من قطعک و
اعطاء من حرمک و قول الحق و لو علي نفسک؛ درباره مکارم اخلاق سوال شد، فرمودند:
گذشت از کسي که به تو ظلم کرده، رابطه با کسي که با تو قطع رابطه کرده، عطا به آن
کس که از تو دريغ داشته است و گفتن حق اگرچه بر ضد خودت باشد. (معاني الاخبار، ص
191، ح 1)بايد توجه داشت اگر برخي از کارها و رفتارها از برخي پذيرفته مي شود و
نسبت به آنان کوتاه مي آيند، ولي از برخي ها انتظار و توقع نمي رود. لذا گفته مي
شود: حسنات الابرار سيئات المقربين، کارهاي نيک ابرار نسبت به مقربان، به عنوان
سيئات است؛ يعني از مقربان انتظار آن کارها نمي رود، يعني اگر ابرار عفو مي کنند،
مقربان بايدنه تنها عفو کنند بلکه بايد نيکي کرده و چيزي را ببخشند. در همين
چارچوب، رفتارهاي پيامبران تبيين مي شود؛ زيرا ترک اولي به معناي آن است که از
پيامبري انتظار اين نمي رفت که چنين عملي را انجام دهد.
در حقيقت اگر از مردم عادي محاسن اخلاقي
خواسته مي شود و انتظار مي رود، از علما و پيامبران انتظار مکارم اخلاقي است.
پيامبر (ص) فرمود: عدالت نيکو است اما از
دولتمردان نيکوتر، سخاوت نيکو است اما از ثروتمندان نيکوتر؛ تقوا نيکو است اما از
علما نيکوتر؛ صبر نيکو است اما از فقرا نيکوتر، توبه نيکو است اما از جوانان
نيکوتر و حيا نيکو است اما از زنان نيکوتر. (نهج الفصاحه، ح 2006)
امام علي(ع) نيز مي فرمايد: نه چيز زشت است،
اما از نه گروه زشت تر، درماندگي و ناتواني از دولتمردان؛ بخل از ثروتمندان؛ زود
خشمي از دانشمندان؛ حرکات بچگانه از ميانسالان؛ جدايي حاکمان از مردم؛ دروغ از
قاضيان؛ بيماري کهنه از پزشکان؛ بدزباني از زنان و سختگيري و ستمگري از سلاطين.
(دعائم الاسلام، ج 1، ص 83)پيامبر(ص) نيز در تبيين برترينها از مسلمانان مي
فرمايد: الاانبئکم بخيارکم؟ قالو: بلي يا رسول الله قال احاسنکم اخلاقا الموطنون
اکنافا، الذين يالفون و يولفون؛ آيا شما را از بهترين افرادتان خبر ندهم؟ عرض
کردند: چرا، اي رسول خدا. حضرت فرمودند: خوش اخلاق ترين شما، کساني اند که نرمخو و
بي آزارند، با ديگران انس مي گيرند و از ديگران انس و الفت مي پذيرند.
(بحارالانوار، ج 71، ص 396، ح 76)البته شکي نيست که تغيير رفتار و عادت و خوگرفتن
به منش نيک و پسنديده، هرچند که شدني است (رعد، آيه 11) اما بسيار سخت است. بدتر
آنکه انسان عمري تلاش مي کند تاخوي خوش داشته باشد و از بدخويي خود را رها سازد؛
ولي اين چيزي که به سختي به دست مي آيد به راحتي از دست مي رود؛ اينکه انسان يک
عمر کار مي کند تا در جامعه خوشنام و خوش اخلاق شناخته و مشهور شود با يک حرکت همه
از دست مي رود؛ از اين رو انسان بايد خيلي احتياط کند که مصداق مثل گاو يک من
شيرده نباشد که با يک لگد زدن همه را مي ريزد و تباه مي کند. امام علي(ع) در اين
باره مي فرمايد: ما اصعب اکتساب الفضائل و ايسر اتلافها؛ فضائل اخلاقي و صفات
پسنديده چه به سختي به دست مي آيند و چه آسان از دست مي روند. (شرح نهج البلاغه،
ابن ابي الحديد، ج20، ص259، ح38)براساس آيات پيش گفته که فلسفه بعثت پيامبر
گرامي(ص) را تعليم و تزکيه معرفي کرده، اميرمومنان علي(ع) تبيين مي کند که بهترين
علم آن است که در راستاي آموزش اخلاقي باشد تا زمينه براي تربيت و تزکيه و پرورش
نفس بر اساس آن دانش فراهم آيد. چنانکه مي فرمايد: راس العلم التمييز بين الاخلاق
و اظهار محمودها و قمع مذمومها؛ بالاترين درجه دانايي، تشخيص اخلاق از يکديگر و
آشکار کردن اخلاق پسنديده و سرکوب اخلاق ناپسند است. (غررالحکم، ح5267)
آثار دنيوی و اخروی نيک خویی و بدخلقی
اگر
رسول اکرم(ص) هدف بعثت خود را تکميل مکارم الاخلاق عنوان مي کند و در اسلام اين
همه تاکيد بر داشتن حسن خلق و صفات والاي اخلاقي شده، بايد ديد کارکردهاي اخلاقي
نيک خويي و عکس آن، بدخويي چگونه است که در ادامه به برخي از اين آثار دنيوي و
اخروي اخلاق نيک و بد از زبان آيات و روايات اشاره مي شود.
1.سربلندی و خواری:
اگر
بخواهيم در دنيا و آخرت سربلند باشيم بايد اخلاق نيک داشته باشيم و خلق و خوي ما
نيکو باشد؛ زيرا اگر خوش خو نباشيم، در جامعه پست و خوار خواهيم شد و از مرتبت
اجتماعي و شرافت سقوط خواهيم کرد. علي(ع) مي فرمايد: عليکم بمکارم الاخلاق فانها
رفعه و اياکم و الاخلاق الدنيه فانها تضع الشريف و تهدم المجد؛ به مکارم اخلاق
پايبند باشيد که آن مايه سربلندي است و از اخلاق پست دوري کنيد که آن انسان هاي
شريف را پست و بزرگواري را از بين مي برد. (تحف العقول/ ص215) همچنين آن حضرت مي
فرمايد: رب عزيز اذله خلقه و ذليل اعزه خلقه؛ چه بسا عزيزي که اخلاق بدش او را
ذليل و چه بسا ذليلي که اخلاق خوبش او را عزيز کرد. (بحارالانوار، ج71، ص369، ح79)
2- سعادت دنيا و آخرت:
خوش خويي موجب سعادت انسان در دنيا و آخرت مي
شود. انسان خوش خو زندگي پسنديده و نيکي خواهد داشت و مرگ سعادت آفرين را تجربه
خواهد کرد؛ چنانکه پيامبر(ص) مي فرمايد: چه چيزي مانع توست که زندگي پسنديده و مرگ
با سعادت را داشته باشي، چرا که من براي کامل نمودن اخلاق زيبا مبعوث شده ام.
(مجمع الزواند، ج8، ص23)
3- محبوب خداوند:
از
جمله راه هاي کسب محبوبيت در پيشگاه خداوند، خوش خويي است. خداوند انسان خوش خو را
دوست مي دارد. پيامبر(ص) مي فرمايد: احبکم الي الله احسنکم اخلاقا؛ محبوب ترين شما
در نزد خدا، خوش اخلاق ترين شماست. (مجمع البيان، ج10، ص87)
4- زينت اسلام:
اسلام
به عنوان يک مکتب الهي و انسان ساز از سوي خداوند نازل شده است. کسي که مدعي اسلام
است بايد به گونه اي خودش را تربيت کند که رفتار و کردار و گفتارش بيانگر باور به
اسلام و عقايد آن باشد. در حقيقت سبک زندگي هر مسلماني بايد براساس اصول و قواعد
اخلاقي اسلام شکل بگيرد. ملاک مسلماني داشتن اخلاق نيکو است به طوري که هرکسي به
مسلمان بنگرد بداند که او مسلمان است وبر اساس اسلام عمل کند. پس اخلاق همان طوري
که بايد زينت هر مسلماني باشد، رفتار نيک مسلمان نيز بايد زينت بخش اسلام باشد.
امام صادق(ع) مي فرمايد: ان مما يزين الاسلام الاخلاق الحسنه فيما بين الناس؛ خوش
اخلاقي در بين مردم، زينت اسلام است. (مشکاه الانوار، ص422)
5- زنگار دل و سرزنش مردم:
انسان بايد همواره درحال آموزش و پرورش يعني
تعليم و تزکيه باشد و سخنان ديگران را بشنود و از بهترين ها پيروي کند (زمر،
آيه18) و از شنيدن حرف هاي لغو و بيهوده و امور لهو که سودي ندارد پرهيز کند؛ زيرا
اين امور خلق و خوي انسان را بد مي کند و موجب زنگار گرفتگي دل ها و سرزنش خدا و
مردم مي شود. امام علي(ع) مي فرمايد: گوش خود را به شنيدن خوبي ها عادت بده و به
آنچه که به صلاح و درستي تو نمي افزايد گوش مسپار؛ زيرا اين کار، دل ها را زنگار
مي زند و موجب سرزنش مي شود. (غرر الحکم، ح6234)
6- التذاذ و لذت بردن از زندگی:
عادت
به کار نيک و داشتن خلق و خوي خوب و منش نيکو و پسنديده موجب مي شود که انسان از
کار و رفتارش لذت ببرد و زندگي با لذت سپري شود. امام علي(ع) درباره اين کارکرد
خلق نيک مي فرمايد: خودت را به کارهاي زيبا عادت بده که اگر به آنها عادت کني،
برايت لذت بخش مي شوند. (شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج20، ص266، ح92)
7- دوستی با خوبان و کناره گيری از بدان:
چنان
که گفته شد تعليم و تربيت بايد در رفتار و منش انسان خودش را نشان دهد. اگر کسي
خوش خو است همانند انساني است که به سوي امور طيب و نيک و خوش گرايش داشته و از
امور خبيث و پليد و زشت گريزان است. در حقيقت گرايش شخص بيانگر باطن اوست. امام
صادق(ع) درباره بازتاب خوش خويي شخص مي فرمايد: من احسن خلقه احبه الاخيار و جانبه
الفجار؛ انسان خوش اخلاق، از دوستي مردمان خوب برخوردار است و از تعرض آدم هاي
نابکار در امان است. (مستدرک الوسائل، ج8، ص449)
8- اجتناب از ناپسندها:
انسان
اگر خوش خو و نيکو خصال است، به طور طبيعي نسبت به آن گرايش دارد و از اضداد آنها
گريزان است. در حقيقت هر امر باطني نشانه هاي ظاهري دارد که مي توان از آن دانست
که فرد در چه حالت و منش و خويي است.
نشانه خوش خويي و ادب افراد را مي توان از
اموري به دست آورد. به عنوان نمونه امام حسن عسکري(ع) مي فرمايد: کفاک ادبا تجنبک
ما تکره من غيرک؛ براي ادب تو همين بس که آنچه را از ديگران نمي پسندي، از آن دوري
کني. (بحارالانوار، ج78، ص377) امام حسين(ع) نيز مي فرمايد: لاتقولن في اخيک
المومن اذا تواري عنک الاما تحب ان يقول فيک اذا تواريت عنه؛ وقتي که برادر ديني
ات از تو جدا شد، سخني پشت سر او نگو، مگر اينکه دوست داري او در پشت سر تو آن را
بگويد. (بحارالانوار، ج78، ص127) در حقيقت اين گونه رفتار نشان مي دهد تا چه
اندازه پايبند به اصل برادري اسلامي و اخوت ديني هستي.
9- ورود به جرگه مسلمانی:
اگر بخواهيم مسلمان باشيم و عضويت ما در امت
اسلام و فرزندي پيامبر(ص) و بندگي خداوند پذيرفته شود و به تثبيت برسد بايد خوش خو
باشيم. پيامبر(ص) درباره اين شرط مسلماني مي فرمايد: سه چيز است که هرکس نداشته
باشد نه از من است و نه از خداي عز و جل. عرض شد: اي رسول خدا! آنها کدامند؟
فرمودند: بردباري که به وسيله آن جهالت نادان را دفع کند، اخلاق خوش که با آن در
ميان مردم زندگي کند و ورع و پارسايي که او را از نافرماني خدا باز دارد. (خصال،
ص145، ح172)
10- بهشتی بودن خوش خو:
انساني که خوش خو باشد و فضايل اخلاقي را در خود
ايجاد کرده باشد، انساني بهشتي است؛ زيرا امام صادق(ع) مي فرمايد: ان لاهل الجنه
اربع علامات: وجه منبسط و لسان لطيف و قلب رحيم و يد معطيه؛ بهشتي ها چهار نشانه
دارند: روي گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دست دهنده. (مجموعه ورام، ج 2، ص 91)
11. عدم پذيرش توبه بدخو:
يکي
از شرايط پذيرش توبه براساس برخي از روايات، خوش خويي است؛ پيامبر(ص) مي فرمايد:
خداوند از آدم بداخلاق توبه نمي پذيرد. عرض شد: اي رسول خدا، چرا؟ فرمودند: چون
هرگاه از گناهي توبه کند در ورطه گناهي بدتر از آن که توبه کرده است مي افتد.
(بحارالانوار، ج 73، ص 299، ح 12) پس انسان اگر بخواهد توبه اش پذيرفته شود،
خوشخويي را صفت و خصلت خود سازد و از بدخويي رها شود.
12. خوش خویی، گنجينه رزق و روزی:
بسياري
از مردم از تنگدستي شاکي هستند؛ در حالي که مي توانند با برخي از رفتارها به
گنجينه هاي رزق و روزي دسترسي يافته و از برکت روزي بهره مند شوند.
امام علي(ع) يکي از عوامل موثر در وسعت روزي
را اخلاق نيک دانسته و مي فرمايد: في سعهًْ الاخلاق کنوز الارزاق؛ گنج هاي روزي در
خوشي اخلاق نهفته است. (کافي، ج 8، ص 23) آن حضرت در جايي ديگر مي فرمايد: من ساء
خلقه ضاق رزقه؛ هر کس بداخلاق باشد، روزي اش تنگ مي شود. (غرر الحکم، ح 8023) پس
خوش خويي و بدخويي نقش موثري در رزق و روزي انسان دارد و نبايد به اين مسئله در
آسايش و رفاه خود بي توجه بود.
13. خوش خویی و گوارایی زندگی:
خوش
خويي موجب گوارايي زندگي مي شود؛ چنانکه امام صادق(ع) درباره اين کارکرد خوش خويي
مي فرمايد: لاعيش اهنا من حسن الخلق؛ هيچ زندگي گواراتر از اخلاق و رفتار پسنديده
نيست. (علل الشرايع، ج 2، ص 559) در مقابل، بدخويي موجب تلخکامي در زندگي است.
امام علي(ع) به اين نکته اين گونه توجه داده و مي فرمايد: السيي الخلق کثير الطيش
منغص العيش؛ آدم بداخلاق بسيار خطا مي کند و زندگي اش تلخ مي شود. (غرر الحکم، ح
1604)
14. دوستی ديگران:
خوش
خويي موجب جذب مردم و بدخويي موجب دوري مردم از شخص مي شود و حتي بدخويي موجب مي
شود که انسان دوستان خودش را نيز از دست دهد. امام صادق (ع) از لقمان روايت مي کند
که به فرزندش گفت: فرزندم! از بي حوصلگي و بداخلاقي و بي تابي دوري کن که هيچ
دوستي تحمل اين خصلت ها را ندارد. در کارهايت آرام و بردبار، در تحمل زحمات
برادران، صبور و با همه مردم خوش اخلاق باش. (قصص الانبياء،ص 198، ح 245)
15. رابطه خوشخویی و نرم گفتاری:
در آيات قرآن در حوزه گفتار و نطق، آموزه هايي
دستوري بيان شده که شامل نرم گفتاري، استواري در منطق و استدلال، آهستگي و پرهيز
از صداي بلند و مانند آنها مي شود. اگر انسان بخواهد لطافت کلام را به دست بياورد
بايد لطافت خلق و خو پيدا کند؛ زيرا از آثار خوشخويي و لطافت خوي انساني اموري از
جمله نرمي و لطافت در سخن و گفتار است؛ چنانکه امام علي(ع) در اين باره فرموده
است: اذا حسن الخلق لطف النطق؛ با اخلاق نيکو، گفتار نرم مي شود. (غرر الحکم، ح
4052)
16. موفقيت در امور:
از عوامل توفيق و موفقيت در کارهاي زندگي مي
توان به خوشخويي و منش نيک اشاره کرد. امام علي(ع) مي فرمايد: عود نفسک حسن
النيهًْ و جميل المقصد، تدرک في مباغيک النجاح؛ خودت را به داشتن نيت خوب و مقصد
زيبا عادت ده، تا در خواسته هايت موفق شوي. (غرر الحکم، ح 6236)
17. حسابرسی آسان در قيامت:
خوش
خو در قيامت پرونده اعمالش به آساني و سرعت رسيدگي مي شود اما بدخو اين گونه نيست.
پيامبر(ص) مي فرمايد: اول ما يوضع في ميزان العبد يوم القيامهًْ حسن خلقه؛ نخستين
چيزي که روز قيامت در ترازوي اعمال بنده گذاشته مي شود، اخلاق خوب اوست. (قرب
الاسناد، ص 46، ح 149)
18. دلتنگی خانواده بدخو:
خوش
خو هم خودش زندگي آسان و راحتي دارد و هم اطرافيان وي از اين خوشخويي بهره مند مي
شوند؛ اما بدخو خود و خانواده اش را در عذاب و رنج مي افکند. امام علي(ع) مي فرمايد:
من ساء خلقه مله اهله؛ هر کس بداخلاق باشد، خانواده اش از او دلتنگ و خسته مي
شوند. (تحف العقول، ص 214 )