مادري،
نقشي است که تنها از عهده جنس مونث برمي آيد. نقشي که زنان به عنوان همسر و مادر
به عهده مي گيرند در ميان همه نقش هاي اجتماعي و غيراجتماعي ديگر برجسته است؛ زيرا
هر نقش ديگري را ديگران از مرد و زن نيز مي توانند به عهده گيرند، اما نقش مادري
به معناي خاص آن تنها نقش ارزشمند و حياتي است که يک زن مي تواند به عهده گيرد.
تجربه مادري براي زن نه تنها يک ارزش بلکه کمال است و زني که تجربه مادري را
نداشته باشد فاقد کمالي است که نمي توان آن را از راه ديگري به دست آورد.
نويسنده در مطلب حاضر نگاهي گذرا به نقش
مادري و حوزه حقوق و مسئوليت هاي او انداخته است.
مادری، نقش کمالی زن
خداوند موجودات را جفت و زوج آفريده است
(نجم، آيه 45؛ طه، آيه 53؛ شوري، آيه 11) و هنگامي که خداوند حضرت آدم(ع) را به
عنوان نخستين انسان آفريد، حضرت حوا(س) را هم به عنوان جفت او خلق کرد (نساء، آيه
1؛ اعراف، آيه 189؛ زمر، آيه 6) پس هيچ يک از موجودات نمي توانند بي جفت و زوج خود
در حالت کمالي باشند؛ زيرا نياز به جفت، يک امر طبيعي است و اگر موجودي جفت نداشته
باشد، گرفتار نقص است (حجرات، آيه 13).
جفت آفريني موجودات داراي حکمت هايي است که
از آن به اهداف و فلسفه آن ياد مي شود. از جمله اهدافي که خداوند براي جفت آفريني
انسان ها بيان مي کند، حکمت هايي چون سکونت و آرامش، مودت و محبت و پاسخگويي به
نيازهاي عاطفي و رواني زوجين و نيز تناسل است (اعراف، آيه 189؛ روم، آيه 21) پس
هيچ يک از کمالات پيش گفته جز از طريق زوجيت و جفت شدن به دست نمي آيد و اگر مثلاً
از راه هاي ديگر، انسان تجربه هايي داشته باشد که عنوان هاي آرامش و سکونت يا محبت
يا حتي تناسل و توليد نسل بر آن بار شود، هرگز به معناي آن نوع از آرامش و سکونت و
محبتي نيست که از راه جفت و زوج به دست مي آيد؛ زيرا اين نوع آرامش و محبت، نوع
خاصي است که تنها از همان راه به دست مي آيد.
تجربه مادري در يک فرآيندي به دست مي آيد که
اين دوره از قرار گرفتن نطفه در رحم تا زاييدن است. بنابراين، آبستني و زادن دو
مولفه اصلي مادري است و خداوند در آيه 2 سوره مجادله عنوان مادري را به زناني مي
دهد که آبستن شده و کودک را مي زايند. زناني که اين دو مولفه را نداشته و اين
دوران را تجربه نکرده اند، بر آن عنوان مادري صادق نيست؛ هر چند که تماميت اين
کمال ارزشي با امور ديگري چون شيردهي و مانند آن به دست مي ايد، ولي اصل تجربه
مادري در آبستني و زادن جلوه مي يابد. از اين رو خداوند توجه خاصي به اين دوره
دارد؛ زيرا زمان بارداري و آبستني زمان تحمل ضعف و ناتواني بسيار شديدي براي مادر
است که با زادن، اين درد و رنج به اوج خود مي رسد. بر همين اساس خداوند به فرزندان
سفارش مي کند که همواره احترام مادر را داشته باشند؛ چرا که مادر سختي و ناتواني
بسيار ضعف آفرين دوران آبستني و زادن را تحمل کرده است (لقمان، آيه 14؛ احقاف، آيه
15).
اگر زني اين دوران را تجربه نکرده باشد، مقام
والاو کمالي و ارزشي مادري را به دست نياورده است و همواره از يک نقص در رنج خواهد
بود؛ نقصي که جز از راه مادري جبران نمي شود.
اين تجربه کمالي و ارزشي هر چند که با آبستني
و زادن به دست مي آيد، ولي اوج تماميت کمالي آن با ادامه نقش مادري پس از تولد از
طريق شيردهي و آموزش و پرورش به دست مي آيد. (بقره، آيه 233) مادران به طور طبيعي
علاقه دارند تا کودک خويش را شير دهند؛ زيرا ارتباط ميان مادر و فرزند از محکم
ترين و استوارترين پيوندهاي موجود ميان انسان هاست که از نظر قرآن تنها يک عامل مي
تواند اين ارتباط را از هم بگسلاند و از ميان بردارد و آن هول و هراس شديد قيامت
است. خداوند با اشاره به پيوند بسيار محکم ميان مادر و فرزند به مساله شدت هراس
روز قيامت توجه مي دهد و مي فرمايد در آن روز حتي مادري که همه هستي اش را براي
فرزند و کودک مي دهد، کودک عزيزتر از جانش را مي اندازد و از هول و هراس قيامت مي
گريزد (حج، آيه 2).
مهر
مادری، پيوندی بی نظير
مهر مادري چنان قوي است که خداوند آن را ضرب
المثل قرار داده و بر آن باور است پيوندي قوي تر و استوارتر از مهر و پيوند مادر و
فرزند نيست. اين مهر و پيوند مادري چنان مادر را به فرزند وابسته مي کند که اگر
زماني کودک از او دور شود و يا گرفته شود دچار افسردگي و اندوه سهمگين مي شود به
گونه اي که تعادل رفتاري خود را از دست مي دهد و کارهاي خطرآفريني را براي رسيدن
به کودک خود انجام مي دهد (قصص، آيات 12 و 13).
حضور کودک در کنار مادر، هم مايه آرامش و
اندوه زدايي اوست و هم مايه سرور و چشم روشني (همان) مادر، بي فرزند دچار چنان
افسردگي و اندوه سنگين مي شود که ممکن است روشني چشمان خويش را از دست دهد. کودک
براي مادر مايه روشني ديدگان است و مادر با کودک خويش چنان به آرامش مي رسد که
سرور و شادي را مي توان در درخشش نور ديدگان او ديد (همان؛ طه، آيه 40؛ فرقان، آيه
74).
خداوند در آيه 10 سوريه قصص بيان مي کند که
چگونه احساس خطر مرگ براي فرزند مي تواند ضربه اي سهمگين بر مادر وارد سازد و
موجبات پريشان خاطري او را فراهم آورد به گونه اي که نتواند تعادل رفتاري خود را
حفظ کند.
مسئوليت
های مادری
مادر براي رسيدن به تماميت کمال ارزشي مادري
مي بايست اموري را به عنوان مسئوليت و تکاليف مادري به انجام رساند تا شايسته مقام
ارجمند مادري شود. بي گمان نخستين مسئوليت مادر تامين امنيت فرزند بويژه تامين
امنيت غذايي است. از اين رو شيردهي از وظايف و مسئوليت هاي مادري دانسته شده است و
والدين حق ندارند که کودک را از اين حق طبيعي محروم سازند. اگر مادري فرزند خويش
را شير ندهد در انجام مسئوليت کوتاهي کرده و در حقيقت به حقوق فرزند تجاوز نموده و
ضرر رسانيده است. در حالي که خداوند از والدين مي خواهد که هيچ گونه ضرري را به
فرزند نرساند (بقره، آيه 233)
براساس آيه فوق، پدر و مادر مسئول هستند که
براساس مصالح کودک رفتار کنند و هيچ حقي از حقوق فرزندي را تضييع نکنند. از نظر
قرآن کساني که اهل ايمان هستند و به علم و آگاهي خداوند توجه دارند، هرگز مصالح و
حقوق کودک را ناديده نمي گيرند و همين ايمان و تقوا و نيز علايق والدين به فرزندان
است که ضامن سلامت جسمي و رواني کودک است و آينده اش را تضمين مي کند (نساء، آيه
9).
از مسئوليت هاي مادر آن است که کودک را تا دو
سال تمام شير دهد و در صورتي که پيش از دو سالگي بخواهد او را از شير بگيرد مي
بايست با صلاحديد والدين و مصالح کودک باشد (همان) در حقيقت اسلام مشورت را براي
رسيدن به بهترين وضعيت، مطلوب مي داند و از والدين مي خواهد در رسيدن به مصالح
کودک و انتخاب بهترين ها با هم مشورت کنند. اگر اين مشورت در امور تغذيه و شيردهي
مطلوب است، (بقره، آيه 233؛ طلاق، آيه 6) در امور ديگر بسيار با اهميت تر است و مي
بايست مشورت و مصلحت سنجي در دستور کار قرار گيرد. از جمله اين مصلحت سنجي ها
مساله آموزش و پرورش و تربيت کودکان است.
از ديگر مسئوليت هاي والدين خصوصاً مادر که
بسيار مهم و اساسي است، آموزش و تربيت کودک براساس آموزه هاي عقلاني و وحياني است.
والدين موظف هستند که کودک را نسبت به خدا و معاد آشنا سازند و براساس آموزه هاي
ديني تربيت کنند. اين حقي است که از سوي فرزندان بر عهده والدين گذاشته شده است
(احقاف، آيه 17).
خداوند در آموزش و تربيت کودک به والدين
فرمان مي دهد که همه اصول اعتقادي و اخلاقي و رفتاري و حتي آداب لطيف و مسايل جزيي
را به کودکان خود بياموزند و محبت و عاطفه مادري موجب نشود تا آموزش و تربيت کودک
ناديده گرفته شود و يا کوتاهي در آن صورت گيرد (نور، آيات 58 و 59).
از نظر قرآن يک پدر و مادر با ايمان، با تمام
وجودشان نگران تربيت ايماني فرزندان خويش هستند و تمام تلاش خود را مبذول مي دارند
تا اين مهم تحقق يابد و کودکان به درستي بر اساس معيارهاي عقلاني و وحياني تربيت
شوند و اهل ايمان و تقوا باشند. (احقاف، آيه17)
خداوند به دو شکل از تاثير مادر بر فرزند سخن
مي گويد، يکي از نظر وراثتي و ديگر از نظر تربيتي. از اين رو در آياتي از تاثير
وراثتي اخلاق مادر بر فرزند از جهت پاکي و پاکدامني و ناپاکي سخن به ميان مي آورد
(مريم، آيات 27 و 28) چنانکه در آيه 17 احقاف و 58 و 59 سوره نور از آموزش و تربيت
عملي و علمي فرزندان به عنوان يک وظيفه ياد مي کند.
بنابراين، مردان در انتخاب همسر، بايد از
خانواده هاي خوب و صالح گزينش کنند تا هم ازنظر وراثتي و هم از نظر تعليمي بتوانند
نقش مادري را به خوبي ايفا کنند. اينکه تنها به همسر تعليم ديده يا تنها به خانواده
اصيل توجه شود کافي نيست بلکه زني صالح از خانواده اصيل مي بايست انتخاب شود تا
بتواند به درستي از عهده وظيفه مادري برآيد.
حقوق
مادری
مادر داراي حقوق خاص است که بايد از سوي
ديگران و فرزندان مراعات شود. يک زن گاه به عنوان يک دختر و گاه به عنوان همسر و
گاه ديگر به عنوان يک مادر داراي حقوقي است. از حقوق اختصاصي مادر حق شيردهي است.
هيچ کسي از همسر و غير همسر نمي تواند مادري را از اين حق محروم سازد مگر اينکه
مصالح برتري وجود داشته باشد که مي بايست رعايت شود.
از حقوق ديگر مادري که کسي نمي تواند مانع آن
شود، حق ارثي است که از فرزند مي برد. مادر پس از اينکه ديون فرزند ميت داده شد، و
ميت، فرزند يا برادران و خواهراني داشته باشد يک ششم ماترک ميت را به عنوان سهم
الارث مي برد و اگر فرزندي براي ميت نباشد، مادر يک سوم از ماترک ميت را به ارث مي
برد. پس اگر فرزند ميت وي فرزندي نداشت يک سوم و اگر فرزند داشته باشد يا بيش از
دو برادر براي ميت باشد، حق ارث او از يک سوم به يک ششم تقليل پيدا مي کند. (نساء،
آيه11) اين از حقوق مادر است که کسي نمي تواند آن را از وي سلب کند.
از ديگر حقوق مادري، حرمت اوست که مي بايست
از سوي فرزندان مراعات شود. هرگونه اذيت و آزاررساني فرزند نسبت به مادر حتي با اف
گفتن که بيان کننده خستگي از پاسخ گويي به نيازهاي مادر است، حرام است. (اسراء،
آيه23) از نظر خداوند آزاررساني به مادر حتي در حد اف گفتن، گناهي بزرگ و نيازمند
توبه است. (اسراء، آيات 24 و 25) و اگر کسي توبه نکند عواقب آن را در دنيا و آخرت
خواهد ديد. (احقاف آيات 17 و 18)
از ديگر حقوق مادر، احسان و نيکي به او از
سوي فرزند است. هر فرزندي وظيفه دارد که احسان و نيکي به مادر را همانند عبادت
الهي بزرگ شمارد و در انجام آن کوتاهي نکند. اگر انسان تنها دو وظيفه و تکليف
داشته باشد يکي بندگي خداست و ديگري احسان به والدين (نساء، آيه 36؛ انعام، آيه
151؛ اسراء، آيه23)
احسان دايره وسيعي دارد که نيکي عاطفي تا
نيکي مالي را شامل مي شود. عفو و گذشت از درخواست ها و خطاها تنها کوچک ترين مصداق
احسان است. اگر کسي بخواهد حقيقت احسان را درک و تجربه کند در هنگام پيري والدين و
برآوردن خواسته هاي آنان مي تواند آن را به دست آورد. فرزندي اهل احسان خواهد بود
که شناخت درستي از حقيقت آفرينش و بندگي داشته باشد و از خدا و روز رستاخيز و حساب
و کتاب آن بهراسد و از روحيه مهرباني و دلسوزي برخوردار باشد (همان؛ مريم، آيات 31
و 33؛ لقمان، آيه14) و قدر زحمات توانفرسا و سخت والدين را بشناسد و بداند که
مادرش در سي ماه چه رنجي را تحمل کرده است تا او را بزايد و پرورش دهد. (لقمان،
آيه14؛ احقاف، آيه15)
اگر فرزندي بخواهد حق مادري را ادا کند که
نمي تواند، مي بايست احسان به والدين را در اولويت زندگي خود قرار دهد و اگر
والدين مشرک باشند نمي تواند دل آنان را به درد آورد و در احسان کوتاهي کند
(لقمان، آيه15) اگر فرزندي بخواهد به سلامت در دنيا زندگي کند و سعادت در آخرت را
به دست آورد، مي بايست غير از بندگي خداوند به احسان والدين بينديشد؛ چرا که پرهيز
از هرگونه عصيان از والدين و احسان به ايشان موجب سلامتي و امنيت و سعادت و جلب
محبت الهي و رستگاري و شمول عفو و بخشش الهي و پذيرش همه اعمال نيک انساني و قرار
گرفتن در صف صالحان است. (احقاف آيات 15 و 16؛ مريم، آيات 12 تا 15؛ اسراء، آيات
24 و 24)
دعا و استغفار مادر زندگي را براي انسان آسان
و آخرت را بر وي مبارک مي سازد. (احقاف، آيه17؛ اعراف، آيه 189؛ فرقان، آيه74) در
مقابل، نفرين و عاق مادر بسيار خطرناک است و يکي از علل گمراهي و ضلالت بني
اسرائيل اين بود که نسبت به والدين خويش احسان روا نمي داشتند و بر خلاف پيمان
الهي رفتار کردند. (بقره، آيه83)
ازنظر قرآن پذيرش تمام اعمال نيک انساني در
گرو رضايتمندي والدين و احسان به ايشان است. (احقاف، آيات 15 و 16) اگر انساني
کارهاي بسيار نيکي داشته باشد و همه روزه به عبادت و احسان به ديگران مشغول باشد
ولي احسان به والدين را از ياد ببرد و ايشان را اطاعت نکند، هيچ يک از اعمال او
پذيرفته نخواهد شد. (همان) تنها امري که خداوند اطاعت از آن را براي فرزند جايز
نمي داند مسئله شرک است که اگر والدين به آن دعوت کردند مي بايست مخالفت کند ولي
هرگز اين به معناي نافرماني و عدم احسان به والدين نيست بلکه همچنان اصل احسان
باقي و برقرار است. (عنکبوت، آيه8؛ لقمان، آيات 14 و15)
از حقوق مادري اين است که فرزند خواسته هاي
خويش را بر مادر تحميل نکند (مريم آيات 31 و 32) و همواره حرمت او را پاس دارد
(اسراء، آيات 23 و 24) تا از آمرزش الهي برخوردار شوند. (همان)
روزنامه كيهان، شماره 21029 به تاريخ 20/1/94،
صفحه 6 (معارف)