نخستین مجلس ایران چگونه تشکیل شد؟

روزنامه خراسان

سه شنبه 28 شهریور ماه 1396

نقطه عطف تحولات سیاسی ـ اجتماعی عصر قاجار را می‌توان وقایع سال‌های 1284 تا 1290 دانست که در تاریخ، با نام نهضت مشروطیت شناخته می‌شود. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، در این دوران، اولین مجلس شورای ملی(1285-1287)، به عنوان نخستین تجربه نظام پارلمانی در ایران شکل گرفت و توانست برای تبیین حقوق اساسی مردم ایران، گام‌های اولیه و مهمی بردارد. البته در دوره دوساله این مجلس، فراز و فرودهای بسیاری رخ داد و گاه، منافع جناحی و طبقاتی، بر منافع ملی ترجیح داده شد که فهم علل آن، نیازمند بررسی و پژوهش است. پس از موافقت مظفرالدین‌شاه با تشکیل مجلس شورای ملی، بلافاصله یک هیئت موقت برای تدوین قانون انتخابات و سامان دهی اساسنامه مجلس تعیین شد. عاملان این امر، به دلیل عجله و کمبود وقت در تدوین قوانین نظام‌نامه و همچنین ناآگاهی از نظام انتخاباتی، مجبور شدند به نحو ناقصی از قوانین انتخاباتی فرانسه، بلژیک و بلغارستان الگو‌برداری کنند و علاوه بر آن، ملاحظات طبقاتی خود را نیز در روند نگارش اساسنامه و چگونگی برگزاری انتخاب نمایندگان در نظر بگیرند. این ملاحظات طبقاتی به گونه‌ای بود که بعدها، نظام‌نامه انتخاباتی مجلس اول به «نظام‌نامه انتخابات اصنافی» معروف شد. این نظام‌نامه که پس از تدوین به امضای شاه رسید، در مقایسه با نظام‌نامه‌های انتخاباتی دیگر کشورهای دموکرات، نقص عمده‌ای داشت؛ در این نظام‌نامه به حاکمیت ملت اشاره نشده و فقط مقرر شده بود که «... مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان و علما و قاجاریه و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف تشکیل شود.» به این ترتیب، بر اساس قانون انتخابات تدوین‌شده، نمایندگان مجلس شورای ملی به شش دسته تقسیم می‌شدند: «شاهزادگان قاجار، علما، اعیان و اشراف، ملاکین، تجار و اصناف». با توجه به این مسئله، شگفت‌آور نبود که در این نظام‌نامه انتخاباتی، خاستگاه‌های اجتماعی و علایق منطقه‌ای منظور شده باشد. همچنین، در این نظام‌نامه انتخاباتی جزئیات دیگری نیز ذکر شد تا مشخص شود چه افرادی به چه طبقه و قشری تعلق دارند و آیا می‌توانند در انتخابات مجلس شرکت کنند یا خیر. این جزئیات عبارت بود از: «طبقه شاهزادگان و قاجاریان، علما و طلاب؛ اعیان و اشراف و تجار باید دارای محل معین کسب و کار باشند»؛ «زمین داران باید دارای املاکی حداقل به ارزش 1000 تومان باشند»؛ یعنی با این معیار دهقانان عمدتاً از حق نمایندگی محروم می‌شدند؛ «صنعتکاران اصناف شناخته‌ شده نیز باید دارای مغازه‌ای که اجاره‌اش برابر با حداقل میزان اجاره متوسط محل باشند». این نیز به آن معنا بود که کارگران و تهیدستان شهری از حق انتخاب شدن محروم می‌شوند. جزئیات دیگر این نظام‌نامه به این صورت بود که کل کشور به 156 حوزه انتخاباتی تقسیم شده بود و مطابق آن، تهران 60 کرسی و ایالات دیگر در مجموع فقط 96 کرسی داشتند. حتی ایالت پرجمعیت آذربایجان، فقط دوازده کرسی داشت. افزون بر این، سواد خواندن، نوشتن و گفت‌وگو به زبان فارسی برای نمایندگان مجلس الزامی بود.