كلمات كليدي : هربرت شيلر، امپراتوري امريكا، اقتصاد سياسي ارتباطات، امپرياليسم اطلاعاتي (رسانه اي) و فرهنگي
نویسنده : مصطفي همداني
هربرت آی. شیلر، در 5 نوامبر 1919 در آمریکا متولد شد و در 29 ژانویه سال 2000 از دنیا رفت. او اقتصاددان، جامعه‌شناس، استاد مطالعات انتقادی در علوم ارتباطات و همچنین نامی آشنا در زمینه "اقتصاد سیاسی رسانه‌ها" بود.[1]
شیلر دکترای خود را در سال 1960 از دانشگاه نیویورک گرفت وی به‌عنوان یک اقتصاددان به تحصیل پرداخته بود، اما از سال 1970 به بعد سمت استادی ارتباطات را در دانشگاه کالیفرنیا سن‌دیگو به‌دست آورد. این زمینه تحصیلی و علاقه او در پیوند با مشرب اصلاح‌طلبانه‌اش، در نقش محوری او در توسعه آنچه تحت عنوان رهیافت اطلاعاتی از موضوع اقتصاد سیاسی (Political Economy) شناخته شده، بازتاب یافته است.[2]
شیلر برجسته‌ترین چهره در زمره گروهی از نظریه‌‌پردازان انتقادی (حسن تعبیری برای پژوهش‌های مارکسیستی در آمریکای شمالی) است که درباره روندهای کنونی قلمرو اطلاعات به تفسیر می‌پردازند. او یک روشنفکر برخاسته از نیویورک است که در رکورد شدید سال‌های جنگ و از راه تجربیات خود به‌عنوان یک سرباز سال‌های پس از جنگ جهانی دوم در اروپا به یک اصلاح‌طلب تبدیل شده بود.[3]
مقالات و تالیفات[4]
دیدگاه‌های انتقادی هربرت شیلر در زمینه مطالعات ارتباطی، از اواخر دهه1960، از طریق مقاله‌های ارائه شده به کنفرانس‌های تخصصی بینالمللی و کتاب‌ها و مقاله‌های متعدد دیگر وی شناخته شدند.
در سمپوزیوم "وسایل ارتباط جمعی و تفاهم بینالمللی"، که در سال 1968 با همکاری یونسکو در دانشگاه لیوبلیانا، شهر مهم یوگسلاوی سابق و مرکز کنونی جمهوری تازه استقلال یافته اسلوونی، برگزار شده، مقاله‌ای با عنوان "ارتباطات بینالمللی، حاکمیت ملی و شورش خانگی"[5]، از شیلر بدون حضور ویدر یکی از جلسات عمومی عرضه شد که توجه فراوانی به خود جلب کرد.
1. ارتباطات جمعی و امپراطوری آمریکا[7] (1969)؛ این، نخستین کتاب شیلر است. دالاس اسمایت، همکار انتقاداندیش وی، در پیشگفتار کوتاهی بر این کتاب یادآور شد که با چاپ این کتاب، «... برای نخستین‌بار، ساختار و سیاست ارتباطات جمعی در ایالات متحده، به طور جامع با توجه به مهم‌ترین کارکردهای آن‌ها -کارکردهای اقتصادی و سیاسی- به طور انتقادی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
2. ابردولت: خواندنی‌هایی درباره مجتمع نظامی- صنعتی[8](1970)؛ این کتاب را که شیلر به کمک یکی از همکاران خود نوشته است، شامل چندین فصل و تعداد فراوانی مقاله بود و عده‌ای از دولتمردان، سیاستمداران و استادان دانشگاه‌های آمریکا و از جمله دوایت آیزنهار، دین آچسن، ویلیام فولبرایت، باری گلدواتر، چارلز شولتز و کنت بولدینگ، در تدارک و تدوین آن‌ها، مشارکت داشتند و مقدمه کتاب، با عنوان "نظم مستقر نظامی- صنعتی: مجتمع یا نظام" را هربرت شیلر و همکار وی نوشته بودند، فصل ششم کتاب، با عنوان "مجتمع نظامی- صنعتی و ارتباطات" نیز مقاله‌ای متعلق به او بود که در واقع، تجدید چاپ فصل چهارم کتاب "ارتباطات جمعی و امپراطوری آمریکا" به‌شمار می‌رفت.
3. گردانندگان افکار (1973)؛ او در ضمن این کتاب، چگونگی سوءاستفاده متخصصان نمایشگری‌های سیاسی، تبلیغات بازرگانی، ارتباطات جمعی و افکارسنجی ایالات متحده در جلب عقاید عمومی را آشکار ساخت.
4. ارتباطات و سلطه فرهنگی(1976)؛ این کتاب، یکی از مهم‌ترین کتاب‌های او شناخته میشود. وی در این کتاب، ریشه‌های استیلای فرهنگی و ارتباطی جهانی آمریکا و همچنین شرایط کنونی این سطله جهانی و شیوه‌های گوناگون آن را مطالعه کرده است. در مقدمه همین کتاب، شیلر هنگام بررسی ریشه‌ها و شیوه‌های سلطه فرهنگی و ارتباطی، چگونگی اعمال نفوذها، تهدیدها و توطئه‌های مربوط به برقراری و حفظ رژیم‌های دست‌نشانده و وابسته را یادآوری کرده است و در این میان، به ترتیب‌دهی‌های هیئت حاکمه ایالات متحده با شاه ایران، برای فروش میلیاردها دلار اسلحه و ایجاد تأسیسات و تجهیزات جدید ارتباطی در سراسر ایران، «... به منظور کنترل فیزیکی و سلطه فرهنگی بر این کشور ...» نیز اشاره کرده است.
5. حاکمیت ملی و ارتباطات بینالمللی (1979)؛ این کتاب، مجموعه مقالاتی است که به سرپرستی وی و پروفسور کارل نوردنسترنگ فنلاندی، استاد دانشگاه تامپر این کشور و رئیس پیشین سازمان بینالمللی روزنامه‌نگاران نوشته شده است. در این کتاب "چشم‌اندازهای نوین ارتباطات در تداوم فرهنگی و دگرگونی"، "فرهنگ در روند وابستگی" و همچنین "ماهواره‌های فضایی پخش مستقیم تلویزیونی و حاکمیت ملی" و مسائلی مانند "تمامیت فرهنگ‌های ملی"، "حاکمیت ملی جریان آزاد اطلاعات" و "حقوق بینالمللی ارتباطات" و از جمله، "جنبه‌های بینالمللی آزادی اطلاعات و حق ارتباطات"، "تبلیغات خصمانه بینالمللی و مقررات بین‌الملل و مقررات حقوق بین‌الملل" و بالاخره مسائل مربوط به "تحول ارتباطات بینالمللی و تعادل جدید جهانی" و به‌ویژه، "نظم نوین جهانی ارتباطات و اطلاعات"، "گزارشگری خبری و وقایع و مسائل جهان سوم" و "عدم تعهد و امپریالیسم فرهنگی" مورد بحث قرار گرفته‌اند.
6. چه کسی می‌د‌اند؟: اطلاعات در عصر 500 شرکت بزرگ[9](1981)؛ این کتاب بررسی انتقادی درباره دیدگاه‌های خوشبینانه متفکران محافظه‌کار غربی و به‌ویژه آمریکایی، راجع به آثار اجتماعی و اقتصادی مثبت تکنولوژی‌های جدید ارتباطی در جوامع کنونی و توصیف‌های امیدبخش آن‌ها از "عصر اطلاعات" به‌شمار می‌رود.
7. اطلاعات و اقتصاد بحران[10](1984)؛ این کتاب، شامل مباحثی چون "تکنولوژی‌های نوین اطلاعات در نبرد با بحران اقتصادی غرب"، "ارتباطات علیه یک دنیای در حال شورش"، "اطلاعات و فشار برای خصوصی‌سازی و تولیدگری در اقتصاد ایالات متحده"، "بحران رو به توسعه در دکترین غربی جریان آزاد اطلاعات"، "اقتصاد سیاسی ارتباطات: فرهنگ، اقتصاد است"، "تعارض‌های عصر اطلاعات" و "چشم‌انداز ارتباطات دموکراتیک"، می‌باشد.
8. امید و جنون: ایالات متحده و یونسکو! 1985-1945؛ این کتاب بسیار مهم، با همکاری شیلر، ویلیام بریستون جونیور و ادوارد هرمن، دو استاد مشهور دیگر آمریکایی، در سال 1989منتشر شد. و به سبب انتقادهای تند آن از دولت آمریکا، از سوی این دولت و همچنین مدیریت جدید یونسکو، باواکنش‌های منفی روبه‌رو شد، به طوری که بازنشستگی پروفسور شیلر در دانشگاه کالیفرنیا، که بلافاصله پس از انتشار این کتاب صورت گرفت، نوعی اعمال فشار و تلافی‌جویی علیه وی تلقی شد. درباره چاپ کتاب هم، سازمان یونسکو برای پیش‌گیری از رنجش دولت ایالات متحده، از تأیید متن کتاب و مشارکت در انتشارش خودداری کرد.
9. شرکت تجارتی فرهنگ: قبضه بیان عمومی از سوی موسسات سوداگری[11](1989)؛ این کتاب که مکمل آثار معروف قبلی او به‌شمار می‌رود، دارای یک مقدمه و هشت فصل است و در فصل‌های هشت‌گانه آن به ترتیب، مباحثی شامل "تضعیف نظم دموکراتیک"، "شرکت‌های سوداگری و تولید فرهنگ"، "شرکت‌های سوداگری و قانون"، "خصوصی‌سازی و تجاری‌سازی بخش عمومی اطلاعات و آموزش"، "تصرف منظره‌های بیان عمومی به‌وسیله موسسات سوداگری"، "فراملی‌سازی شیوه بیان شرکت‌های سوداگری"، "اندیشیدن درباره قدرت وسایل ارتباطی: چه کسی آن را در اختیار دارد؟: یک نگرش متفاوت" و "بیان عمومی در یک اقتصاد بحران"، مطرح شده‌اند.
10. پیروزی تصویر: جنگ وسایل ارتباطیدر خلیج فارس-چشم‌اندازی جهانی[12] (1992)؛ این کتاب که به سرپرستی او، حمید مولانا و جرج گربنر تهیه و تدوین شده است، حاوی مجموعه‌ای مقاله از محققان و متخصصان جهانی و از جمله افراد مشهوری چون آندره گوندر فرانک، نوآم چاسکی و ریچارد فالک است. در این کتاب، مقاله‌ای با عنوان "مطبوعات ایران و جنگ خلیج‌فارس: تأثیر خبرگزاری‌های غربی"، که با همکاری معتمدنژاد و دیگران تهیه شده نیز به چاپ رسیده است.
زمینه‌سازان ظهور افکار ابتکاری شیلر
شیلر در میان متفکران و محققان ارتباطی انتقاداندیش معاصر، معمولاً به‌منزله یکی از بنیان‌گذاران مکتب انتقادی اقتصاد سیاسی ارتباطات شناخته میشود و همه نوآوری‌های علمی او نیز حول این محور می‌چرخد. در این ابتکارات، می‌توان او را متأثر از جریانات فکری زیر دانست:
1. مطالعات انتقادی مکتب فرانکفورت در اروپا؛
2. توجهی که از اوایل قرن بیستم و به‌ویژه در دهه‌های 1920 و 1930، در آمریکا در مطالعات عمومی اندیشه‌وران مصلحت‌گرای مکتب شیکاگو و مخصوصاً جان دیویی در زمینه‌های فرهنگ و جامعه‌شناسی، و همچنین در آثار برخی از نویسندگان و روزنامه‌نگاران اصلاح‌طلب و آزادی‌گرا، مانند والتر لیپمن، به اهمیت روزنامه‌نگاری و نقش افکار عمومی در بهبود نابسامانی‌های جامعه‌شهری و صنعتی جدید و حفظ دموکراسی آزادی‌گرا در برابر سودجویی‌ها و سوءِاستفاده‌های سرمایه‌داری، پدید آمده بود.[13]
3. رویکرد اقتصاد سیاسی مرداک و گلدینگ در تحلیل رسانه‌های جمعی که اینان نیز تحت تأثیر نظریات مارکس در اقتصاد سیاسی بودند.[14]
4. نوشته‌های بعضی از جامعه‌شناسان و اقتصاددانان انتقادگر آمریکایی، چون رایت میلز، دیوید رایزمن و جان کنت گالبرایت، در دوره پس از جنگ جهانی دوم که در آن‌ها بر کابردهای تبلیغاتی وسایل ارتباط جمعی از لحاظ تجاری و سیاسی و آثار اجتماعی منفی آن‌ها، به سبب غیرسیاسی و سازگاری جامعه توده‌وار ایالات متحده، تأکید شده بود.[15]
در عین حال، از سوی هیچیک از این متفکران در دهه‌های 1950 و 1960، بررسی خاص و مستقلی درباره جایگاه برجسته ارتباطات جمعی، در نظام جدید سرمایه‌داری و عوارض و عواقب سیاسی و اقتصادی عملکرد آن‌ها در جوامع پیشرفته صنعتی و جوامع غیرصنعتی جهان، صورت نگرفته بود.[16] و این شیلر بود که توانست این تحقیقات را در خدمت تحلیل‌های دقیق خود از اقتصاد سیاسی و امپریالیسم رسانه‌ای و فرهنگی آمریکا به‌کار بگیرد.
نوآوری‌های علمی شیلر
بنیان‌گذاری مطالعات انتقادی در ارتباطات در آمریکا شیلربه همراه دالاس اسمایت، بنیان‌گذار مکتب اقتصاد سیاسی رسانه‌ها از جمله مکاتب انتقادی در ارتباطات هستند که از دهه 1970 میلادی به بعد گسترش یافت.[17] شیلر با انتشار کتاب "ارتباطات جمعی و امپراتوری آمریکا" در سال 1969 اولین کسی است که ساختار ارتباط جمعی در آمریکا را به شکلی انتقادی در پیوند با مهم‌ترین عملکرد آن یعنی عملکردهای اقتصادی و سیاسی مورد بررسی قرار داده است.[18] او برای اولین‌بار مطالعات انتقادی ارتباطات را به‌صورت مستقل از مطالعات انتقادی در حوزه‌های دیگر اجتماعی، فرهنگی، سیاسی مورد توجه قرار داده و به پیشرفت این دانش در آمریکا و سراسر جهان کمک بسیار کرد.[19]
ابتکار رویکرد انتقادی اقتصاد سیاسی در ارتباطات
شیلر در میان متفکران و محققان ارتباطی انتقاداندیش معاصر، معمولاً به‌منزله یکی ازبنیان‌گذاران مکتب انتقادی "اقتصاد سیاسی ارتباطات" معرفی میشود. در این‌باره، بدون تردید، سابقه تحصیلات تخصصی دانشگاهی او در رشته اقتصاد و فعالیت‌های تحقیقاتی و انتشاراتی وی در نشریه‌های اقتصادی در دهه‌های 1950 و 1960، هنگام همکاری بادانشگاه ایلی‌نوی، نقش اساسی داشته است. بررسی آثار این محقق نیز توجه خاص او به جایگاه برجسته سرمایه‌های مالی، انحصارهای بزرگ تجاری و صنعتی، تولید کالایی انبوه فرآورده‌های فرهنگی و پیام‌های ارتباطی و پخش و توزیع آن‌ها در بازار وسیع جهانی را که نشانگر رویکرد وی به اقتصاد سیاسی ارتباطات است، مشخص می‌سازد.[20]
بنابراین، به دنبال پیشگام شدن شیلر در مطالعات اقتصاد سیاسی ارتباطات، به‌تدریج در کنار مکتب‌های انتقادی اروپایی، مانند مکتب فرانکفورت آلمان و مکتب مطالعات فرهنگی انگلستان، یک مکتب انتقادی جدید آمریکایی نیز رو به پیشرفت گذاشت.[21]
در نوشته‌های شیلر حداقل سه مبحث حاوی تأکیدات ویژه وجود دارد: او نخست توجه خود را به ربط معیارهای تجاری با پیشرفت‌های اطلاعاتی معطوف می‌دارد. در این دیدگاه درک این امر ضرورت دارد که نوآوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی تحت تأثیر فشارهای تعیین‌کننده حاکم بر بازار خرید و فروش و تجارت به منظور به دست آوردن سود، صورت می‌گیرد. برای شیلر (و همچنین برای همسرش آنیتا، کتابدرای که در رابطه با روندهای اطلاعاتی تحقیق می‌کند) مرکزیت اصول بازار یک اجبار نیرومند در کالاسازی اطلاعات و به‌معنای دسترسی فزاینده به اطلاعات تنها به شرط قابلیت فروش آن می‌باشد. «اطلاعات امروزه، به‌عنوان یک کالا مورد داد و ستد قرار می‌گیرد. چیزی است که مانند خمیردندان، مواد و خوارکی‌های صبحانه و خودروها به‌گونه فزاینده‌ای خریداری و فروخته میشود».
مبحث دوم پافشاری او بر این است که نابرابری‌های طبقاتی عامل عمده پخش، دسترسی و قابلیت‌های تولید اطلاعاتی است. به طور ساده طبقه تعیین‌کننده این است که چه کسی، چه اطلاعاتی را به دست می‌آورد و چه نوع اطلاعاتی را می‌تواند به دست آورد. بنابراین بسته به جایگاه افراد در سلسله‌مراتب طبقاتی، فرد ممکن است در "انقلاب اطلاعاتی" برنده یا بازنده باشد.
سومین مبحث کلیدی شیلر این است که جامعه‌ای که در حال انجام چنین تغییرات مهمی در زمینه‌های اطلاعات و ارتباطات است، جامعه‌ای دارای نظام سرمایه‌داری شرکتی محسوب میشود. یعنی سرمایه‌داری معاصر از طریق نهادهای شرکتی حاکمیت یافته و عمدتاً بر تولید محصولات توسط چند شرکت محدود و سازمان‌هایی که عمدتاً دارای ثروت‌های کلان ملی و بینالمللی می‌باشند، استقرار یافته است.[22]
افشای جریان امپریالیستی سلطه اطلاعاتی (رسانه‌ای) و فرهنگی آمریکا بر جهان به‌ویژه در مسأله یونسکو
شیلر معتقد است که کنترل ارتباطات جهانی توسط شرکت‌های آمریکایی باید در رابطه با عوامل مختلفی در نظر گرفته شود. او استدلال می‌کند که شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی آمریکا به طور فزاینده‌ای تحت نفوذ حکومت فدرال و به‌ویژه وزارت دفاع درآمده‌اند. او یادآور میشود که شرکت آر‌سی‌اِی ((RCAکه مالک شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی ان‌سی‌بی است، پیمانکار فرعی عمده نظامی پنتاگون، مرکز فرماندهی نیروهای مسلح آمریکاست. صادرات تلویزیونی آمریکا، همواره با آگهی‌های تجاری تبلیغاتی، فرهنگی تجاری را انتشار می‌دهد که شکل‌های محلی بیان فرهنگی را تباه می‌کند.[23]
شیلر درباره خصیصه‌ها و چشم‌اندازهای تکنولوژی‌های جدید اطلاعاتی چند پرسش اساسی مطرح می‌کند: این تکنولوژی‌ها برای منافع چه کسانی و تحت کنترل چه افرادی تکامل می‌یابند؟[24]
شیلر، پافشاری می‌کند که شرط لازم حمایت از مبارزه ملت‌های فقیرتر برای پیشبرد امور خود، چالش با امپریالیسم اطلاعاتی (Information Imperialism) است. در حقیقت محیط اطلاعاتی جهان کاملاً از سوی ملت‌های غربی محصوصاً امریکا ساخته میشود. جریان اخبار، فیلم‌ها، موسیقی، محتوای مطالب آموزشی و انتشار کتاب دقیقاً نشانگر یک "خیابان یک‌طرفه" است. برای شیلر، همه اینها، "امپریالیسم فرهنگی" یعنی ابزار اطلاعاتی برای حفظ سلطه غرب را به وجود می‌آورد. او از چالش با این سلطه پشتیبانی می‌کند و بنابراین همه نیروها را به ایجاد یک "نظم نوین اطلاعاتی در جهان" (NWIO) فرامی‌خواند و از این رهگذر تأثیری چشمگیر در یونسکو بر جای می‌گذارد. در حقیقت هنگامی که او به سمت پشتیبانی از چنین سیاستی گرایش پیدا کرد و زمینه مساعدی را در یونسکو برای اعمال سیاست‌های ضدامپریالیستی به وجود آورد، باعث کناره‌گیری ایالات متحده از آن سازمان شد.[25]