كلمات كليدي : موافقت نامه عمومي تعرفه و تجارت GATT، تجارت بين الملل، سازمان تجارت جهاني WTO، دولت كاملةالوداد، ادوار گات
نویسنده : فريد اسماعيليان
گات(GATT) مخفف "General Agreement on Tariffs and Trade" به‌معنای "موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت"، سندی(قراردادی یا موافقت‌نامه‌ای) است، مشتمل بر 38 ماده و 4 فصل که در 30 اکتبر 1947 بین 23 کشور عمدتا پیشرفته و صنعتی، به امضا رسید. این موافقت‌نامه همان موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت بود، که یک چارچوب شکلی و سیاست‌گذارانه را برای مذاکره در مورد آزادسازی دسترسی به بازارها دربرداشت و تا سال 1994 که پایان حیات این موافقت‌نامه به‌عنوان تنها نهاد ناظر بر تجارت بین‌الملل بود، اعضای آن به حدود 123 کشور افزایش یافت.[1] گات امروز به‌عنوان کارگزاری بین‌المللی وجود ندارد (البته موافقت‌نامه گات هنوز زنده است) و هم‌اکنون جای خود را به سازمان تجارت جهانی داده است.[2]
از نظر تشکیلاتی، گات یکی از مؤسسات تخصصی وابسته به سازمان ملل بود؛ اما از نظر حقوقی یک سازمان محسوب نمی‌شد. کشورهای عضو گات از طریق مذاکرات چندجانبه ادواری و در قالب یک مجموعه سازمان‌یافته، اقدام به اتخاذ تصمیمات و سیاست‌گذاری‌های تجاری می‌کردند؛ که به‌عنوان طرف‌های متعاهد از آن‌ها نام برده می‌شد. فعالیت‌های عمده طرف‌های متعاهد، مذاکرات تجاری و تعرفه‌ای بود که در آن، کشورها به یکدیگر امتیازاتی اعطا کرده و یا محدودیت و ممنوعیتی را در خصوص عدم افزایش برخی انواع عوارض گمرکی در نظر می‌گرفتند.[3]
محور اصلی فعالیت‌های گات براساس تشکیل جلسات میان اعضا و حصول توافق‌های دوجانبه و چندجانبه میان کشورها بوده است و براساس آن از 1947 به بعد، جلسات گات در مقاطع زمانی مختلف برگزار شد، به‌گونه‌ای که در طول عمر نزدیک به نیم قرن خود(از 1947 تا 1994)، هشت دور مذاکره صورت گرفت؛ که در ادامه به ادوار مذاکرات به ایجاز پرداخته خواهد شد.[4]
تاریخچه و فلسفه شکل‌گیری گات[5]
پس از پایان جنگ جهانی دوم در سال 1946، کشورهای بزرگ و درگیر جنگ به‌دنبال چاره‌ای برای برون‌رفت از وضعیت بد اقتصادی خود بودند. بر این اساس، کشورهای مختلف جهان به‌خصوص کشورهای صنعتی غرب، اقدام به برقراری یک سیستم جهانی تجارت برای مقابله با عدم تعادل‌های اقتصادی و استفاده از رویه‌های حمایتی، به‌منظور حمایت از صنایع داخلی آن‌ها کردند. در این ارتباط، قدم اول در برتون وودز آمریکا برداشته شد و کنفرانسی متشکل از نمایندگان دو کشور صنعتی جهان آن روز؛ یعنی آمریکا و انگلستان برگزار شد. در اولین اقدام صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی تأسیس شد. ولی این دو سازمان جواب‌گوی رشد شتابان تولید و تجارت جهانی نبودند. به‌همین دلیل در سال 1946، کنفرانسی در هاوانا تشکیل شد؛ که در جریان این اجلاس، منشور هاوانا تدوین شد. در این منشور جهت ساماندهی به بازرگانی بین‌المللی، تأسیس نهادی تحت عنوان سازمان تجارت جهانی بین‌الملل (ITO) پیش‌بینی شد. اما مذاکرات هاوانا در جهت تشکیل این سازمان، نتیجه نداد و در سال 1947، فقط منجر به تصویب یک قرارداد 38 ماده‌ای، تحت عنوان موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت (GATT)، با امضای 23 کشور (عمدتا صنعتی) گردید.
اهداف گات[6]
· دستیابی به یک نظام تجاری بین المللی آزاد بدون تبعیض؛
· ارتقا سطح زندگی مردم در کشورهای عضو؛
· فراهم ساختن امکانات نیل به اشتغال کامل در اثر گسترش جهانی؛
· افزایش درآمد واقعی و سطح تقاضای مؤثر؛
· بهره‌برداری کامل و کارآ از منابع جهانی؛
· گسترش تولید و تجارت بین‌المللی کالا؛
· رفع موانع و مشکلات موجود در زمینه گسترش تجارت جهانی.
اصول اساسی گات[7]
· اصل عدم تبعیض و تعمیم اصل دولت کاملة‌الوداد (MFN)؛ به‌موجب این اصل، هرگونه امتیاز، برتری و مصونیت اعطاشده از طرف یکی از اعضا، به عضو دیگر بدون قید و شرط، به سایر طرف‌های متعاهد، تعمیم داده می‌شود. البته این اصل یک استثنا نیز دارد؛ که به همگرایی‌های اقتصادی مانند اتحادیه‌های گمرکی بین چند کشور مربوط می‌شود. این استثنا بدین معناست که موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت، سایر پیمان‌های تجاری(مانند اتحادیه اروپا یا نفتا) را نیز به‌رسمیت می‌شناسد. البته چنان‌چه دوطرف متعاهد، وارد مذاکرات مربوط به تبادل امتیازهای تعرفه‌ای با یکدیگر نشده باشند، مفاد موافقت‌نامه بین آن دو طرف اجرا نمی‌شود. بنابراین در مورد اسرائیل می‌توان به این ماده توسل جست و از اصل عدم تبعیض مستثنی شد.
· اصل تثبیت و کاهش تعرفه‌های گمرکی از طریق مذاکرات متوالی؛ در دورهای مختلف گات، به‌منظور افزایش مبادلات تجاری، سقف تعرفه‌های گمرکی کالاها معین می‌شود و از کشورهای عضو خواسته می‌شود، تدریجا نسبت به کاهش میزان تعرفه‌های گمرکی خود اقدام نمایند.
· اصل مشورت؛ هرنوع تغییر در تعرفه‌های گمرکی باید از طریق مذاکرات متناوب و مشاوره با کشورهای عضو صورت گیرد؛ تا از وارد شدن خسارت به تجارت سایر کشورها جلوگیری شود. اگر این تغییرها با مشورت انجام نپذیرد و به تجارت سایر کشورها خسارت وارد شود، کشورهای خسارت‌دیده اقدامات جبرانی به‌عمل خواهند آورد.
روند مذاکرات ادواری گات[8]
در جریان حیات نزدیک به نیم قرن موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت (گات)، هشت دوره مذاکره بین کشورهای عضو انجام پذیرفت. آخرین دور مذاکرات که هشتمین دور مذاکرات گات قلمداد می‌شد و طولانی‌ترین و اصلی‌ترین دور مذاکرات بود (دور اروگوئه 1986-1994) و در آن 123 کشور عضویت داشتند، منجر به جانشینی سازمان تجارت جهانی (WTO) به‌جای موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت (GATT) گردید. دورهای مذاکراتی انجام‌شده به شرح زیر می‌باشند:
دور اول؛ در 1947، در ژنو (سویس)، به‌مدت هفت ماه، با حضور 23 کشور، موضوع تعرفه‌ها و مصوبه اعضای گات و اعطاء 45000 امتیاز تعرفه‌ای با ارزش 10 میلیارد دلار؛
دور دوم؛ در 1949، در آنسی (فرانسه)، با حضور 13 کشور، به‌مدت پنج ماه، در موضوع تعرفه‌ها و با این مصوبه که کشورها حدود 5000 هزار امتیاز تعرفه‌ای را تغییر(کاهش) دادند؛
دور سوم؛ در 1951، در تارکی (انگلیس)، به‌مدت 8 ماه، با حضور 38 کشور، در موضوع تعرفه‌ها و با مصوبه‌ای که کشورها تقریبا 8700 امتیاز تعرفه‌ای را تغییر (کاهش) دادند؛
دور چهارم؛ در 1956، در ژنو (سوئیس)، به‌مدت 5 ماه، با حضور 26 کشور در موضوع تعرفه‌ها و پذیرش ژاپن و تصویب 5/2 میلیارد دلار تخفیف مالیاتی؛
دور پنجم بهنام دور دیلن؛ در 1960، در دیلن ژنو (سویس)، به‌مدت 11 ماه، با حضور 26 کشور، در موضوع تعرفه‌ها و تصویب 9/4 میلیارد دلار ارزش امتیازات تعرفه‌ای در تجارت جهانی؛
دور ششم بهنام دور کندی؛ در 1964 در ژنو (سویس)، به‌مدت 37 ماه، با حضور 62 کشور، در موضوع "تعرفه‌ها و اقدامات ضد دامپینگ" و تصویب 40 میلیارد دلار ارزش امتیازات تعرفه‌ای در تجارت جهانی؛
دور هفتم بهنام دور توکیو؛ در 1973 در ژنو (سویس)، به‌مدت 74 ماه، با حضور 102 کشور، در موضوع تعرفه‌ها، اقدامات یا پیش‌گیری‌های غیرتعرفه‌ای، موافقت‌نامه‌های چارچوب و تصویب بیش از 300 میلیارد دلار ارزش تخفیفات تعرفه‌ای؛
دور هشتم بهنام دور اروگوئه؛ در 1986، در ژنو (سویس)، به‌مدت 87 ماه، با حضور 123 کشور، در موضوع "تعرفه‌ها، اقدمات غیرتعرفه‌ای، قواعد، خدمات، مالکیّت فکری، حل و فصل اختلافات، منسوجات، کشاورزی و تأسیس سازمان تجارت جهانی و ..." برگزار شد. این دور، به تأسیس سازمان تجارت جهانی و تغییر حیطه معاملات(منسوجات و خدمات و ماکلیت فکری و ...)، تخفیفات مالیاتی بیشتر (حدود 40%)، یارانه‌های کشاورزی، یک موافقت‌نامه در دسترسی آزاد برای منسوجات و پوشاک، از کشورهای درحال توسعه و گسترش حقوق ماکلیّت فکری منجر شد.
تاسیس سازمان تجارت جهانی (WTO)
همان‌طور که ذکر شد، گات به‌عنوان یک موافقت‌نامه توانست حدود نیم قرن به‌عنوان تنها کارگزار در تجارت جهانی، زمینه آزادسازی تجاری و گسترش تجارت و ... را به‌وجود بیاورد؛ اما از آن‌جایی که اولا؛ گات تنها یک معاهده بود و دارای شخصیت حقوقی نبود و نتیجتا سیستم مناسبی در موارد برخورد با شکایات را نداشت و ثانیا؛ اینکه با گسترش عرصه‌های تجارت و فراتر رفتن زمینه‌های تجارت جهانی از بخش کالا به‌بخش خدمات (GATS) و همچنین دارایی‌های فکری (TRIPS)، ضرورت ایجاد سازمانی که بتواند توانایی رویارویی با دو مسئله بالا را داشته باشد، توسط کشورهای عضو احساس شد. از این‌رو بود که در سال 1994 در چارچوب مذاکرات گات (دور اروگوئه)، تصمیم بر این شد، که سازمان تجارت جهانی (WTO) تأسیس شود. به این ترتیب در سال 1995 سازمان تجارت جهانی تأسیس شد و امروز بیش از 97% از تجارت جهانی در چارچوب این نهاد انجام می‌پذیرد.