نبایدها در آداب معاشرت وروابط اجتماعی
· بدبینی نسبت به دیگران
در جامعه پیشرفته و سالم هيچ كس حق ندارد به ديگري گمان بد ببرد. خداوند نيز اجتماع سالم را از اين عمل بد نهي نموده است. احساس دشمنی روح را آزرده می کند و روند فکری انسان را به هم می زند.
افراد در جامعه اسلامي بايد مراقب باشند كه نه حق دارند حتي گمان بد به كسي ببرند، نه درزندگي خصوصي افراد به جستجو پردازند و نه عيوب مخفي آنها را براي ديگران فاش كنند.
گمان بد هم به طرف مقابل از لحاظ حيثيت لطمه وارد مي كند و هم براي صاحبان آن بلايي بزرگ ايجاد مي كند و اين بلاي بزرگ عبارت است از اينكه او از همكاري با مردم و تعاون اجتماعي محروم مي شود و در دنيايي وحشتناك كه آكنده از غربت و انزوا مي باشد فرو مي رود.
حضرت علي بن ابيطالب(ع) در اين زمينه حديثي دارد كه مي فرمايند: «كسي كه گمان بد داشته باشد از همه كس مي ترسد و وحشت دارد.»
در زندگي فردي اگر انسان با افکار منفي يعني احساس ناتواني و خودکم بيني همراه باشد در حقيقت سيستم دفاعي خود را عليه خويش فعال نموده و زمينه ساز شکست دروني خويشتن مي شود ، بعبارت ديگر همه ما اگر بطور مداوم انديشه ها و افکار منفي را در سر بپرورانيم و از کاه، کوهي بسازيم و مدام رفتارهاي ديگران را حمل بر دشمني و تحقير نماييم، به تدريج اين افکار منفي بر ما مسلط مي شود وناخود آگاه بخش عظيمي از توانايي هاي بالقوه و بالفعل خود را هدر مي دهيم و در نتيجه بي حوصله، افسرده، عصبي و ناتوان مي شويم، همه چيز و همه کس در نگاه ما منفي، غم انگيز و نااميدکننده خواهد بود و از آنچه داريم هيچ لذتي نمي بريم و احساس خوبي هم نداريم.
فرد بدبين از حال و آينده خويش نگراني جانكاهي دارد كه دائما روح او را آزار مي دهد و از ديدگاه روانشناسان اين دسته از افراد هرگز نمي توانند دوست و پناهی پيدا كنند و براي فعاليت هاي اجتماعي خويش شريك و همكاري فراهم آورند و لذا يار و ياوري هم براي روز درماندگي ندارند.
در اين خصوص راه درمان همان است كه حضرت علي(ع) در يك روايت چنين تصريح فرموده است: «اعمال برادرت را بر نيكوترين وجه ممكن حمل كن، تا دليلي بر خلاف آن قائم شود و هرگز نسبت به سخني كه از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر، مادام كه مي تواني محمل نيكي بر اي آن بيابي.»
بدبيني سرچشمه همه ناراحتي هاي روحي و رواني و موجب اضطراب و نگراني است و شخص بدبين، بيشتر از ديگران غمگين، خود خور و ناراحت است و بعلت گمان هاي بدي که درباره اشخاص و پديده ها دارد، بسيار در رنج و عذاب دروني است در نتيجه از همنشيني با دوستان و رفت وآمدهاي مفيد اجتناب مي ورزد و به تنهايي و عزلت بيشتر تمايل دارد و از شادي و نشاط روحي بي بهره است و شايد کار به جايي برسد که از همه کس و همه چيز هراس پيدا مي کند و هر تحرکي را از سوي هر کس به ضرر خود مي بيند و چنين تصور مي کند که همگان کمر به نابودي و حذف او بسته اند. انسان بدگمان در اثر دوري از معاشرت هاي سودمند و فاصله گرفتن از ديگران، از تکامل و رشد فکري باز مي ماند و هميشه تنهاست و از تنهايي رنج مي برد و از کمترين صفاي روحي برخوردار نيست. آنکه زندگي اش همراه با سوءظن است هميشه در دل به بدگويي و غيبت ديگران مشغول و از اين جهت است که برخي از علماي اخلاق از سوء ظن بعنوان «غيبت قلبي و باطني» نام برده اند
همچنين در جمعي که ديدگاه هاي منفي و گمانه زني هاي بي دليل در مورد ديگران امري رايج و عادي در اذهان عموم افراد باشد، دوستي و الفت از ميان آنها رخت برمي بندد و حجم غيبت به سبب بدگماني افزايش مي يابد. بدگماني و سوءظن نوعي ستمگري در حق ديگران است و باعث افزايش ترس ميان آحاد جامعه مي شود زيرا مردم پيوسته در هراس مي باشند که مبادا بي دليل در معرض اتهام قرار بگيرند و آبروي شان به مخاطره بيفتد. پس بدبيني بزرگترين مانع همکاري هاي اجتماعي، اتحاد و پيوستگي دل هاست و سبب گوشه گيري، تکروي و خودخواهي انسان ها مي شود وچه بسا افراد ارزنده اي که مي توانستند منشا کارهاي مهم و ارزشمند باشند، اما براثر بدگماني خود يا بدگماني ديگران نسبت به آنها از پيشرفت و ترقي بازمانده اند
· بدگویی از دیگران
بدگویی و غیبت از عادت های بسیار ناپسند است. شخص بدگو و غیبت کننده، درباره ی دیگران در غیاب آنان، سخنانی می گوید که آنان را ناراحت می کند. از این رو، همواره از آشکار شدن سخن خود، در رنج و هراس به سر می برد تا مبادا چهره ی منافقانه اش پدیدار شود. این ناپسندترین برخورد با دوستان است که در غیاب آنان، اسرارشان را هویدا کنیم یا به بدگویی از ایشان بپردازیم. آیا بهتر نیست که انسان، مراقب کردار خود باشد و به دیگران احترام گذارد تا خود نیز محترم باشد. پیامبر گرامی اسلام درباره ی حفظ زبان می فرمایند: ما کَرِهتَ أَنْ تُواجِهَ بِهِ اَخاکَ فَهُوَ غیبَتُهُ.
نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، ص: 702
)
هرچیزی را که دوست نداری، روبه روی برادر خویش اظهار کنی، غیبت است
بد گفتن از دیگران ذهن را در حالت دفاعی قرار می دهد و موجب درگیری ذهنی ما با خودمان می شود. در واقع با بدگویی از دیگران، مجددا رفتار ناراحت کننده او را در ذهن تکرار می کنیم و موجب عصبانیت و آزار خود می شویم. بهتر است رفتارها و اتفاق های بد را در همان لحظه تولدشان، از بین ببریم و نگذاریم تا با افزایش طول عمرشان بیشتر باعث ناراحتی و خشم ما شوند
· عیبجویی از دیگران
جستجوي عيب هاي ديگران از بيماري هاي اخلاقي است كه از غرور و خودخواهي، حس جاه طلبي، و حسادت نشات مي گيرد. عيب جويان افرادي هستند كه بر اثر ناآگاهي از اوصاف روحي خود و بي خبري از وضع و حال خويشتن، به دنبال لغزشهاي مردم رفته و پرده از معايب و لغزشهاي آنان برمي دارند. اينان مردمي هستند كه از ذكر و بيان عيوب مردم لذت مي برند، زيرا در خود نوعي حقارت احساس مي كنند و با بيان نقاط ضعف مردم و آشكار ساختن عيوب آنان و كاستن از ارزش و موقعيت اجتماعي آنها، احساس حقارت خود را تسكين مي دهند. خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد: “يا ايها الذين آمنوا لايسخر قوم من قوم... و لاتلمزوا انفسكم؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، نبايد گروهي از شما گروه ديگر را مسخره كند... و از يكديگر عيب جويي نكنيد”(حجرات11
)
امام علي (ع) در پرهيز دادن از عيب جويي مي فرمايند: “چرا و چگونه آن عيب جو عيب برادر خويش مي گويد و او را به بلايي كه گرفتار است سرزنش مي كند؟ آيا به خاطر ندارد كه خداوند چگونه او را بخشيد و گناهانش را پرده پوشي فرمود؟ چگونه ديگري را بر گناهي سرزنش مي كند كه همانند آن را مرتكب شده، يا گناه ديگري انجام داده كه از آن بزرگتر است؟ به خدا سوگند اگر چه خداوند را در گناهان بزرگ عصيان نكرده و تنها گناه كوچك مرتكب شده باشد، اما جرات او بر عيب جويي از مردم، خود گناه بزرگتري است. اي بنده خدا، در گفتن عيب كسي شتاب مكن، شايد خدايش بخشيده باشد. پس هر كدام از شما كه به عيب كسي آگاه است به خاطر آنچه از عيب خود مي داند بايد از عيب جويي ديگران خودداري كند و شكرگزاري از عيوبي كه پاك است او را مشغول دارد از اينكه ديگران را بيازارد”(نهج البلاغه، خطبه140
)
از امام صادق (ع) نيز روايت شده: “هر كس درباره مومني آنچه دو چشمش ديده و گوشهايش شنيده بگويد، از جمله كساني است كه خداوند درباره ايشان فرموده: “ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشه في الذين آمنوا لهم عذاب اليم؛ آنان كه دوست دارند فحشا و بدي در ميان اهل ايمان شايع شود، براي آنان عذاب دردناكي خواهد بود”(نور19
)و(
الكافي (ط - الإسلامية)، ج2، ص: 357
)
. از امام باقر (ع) نقل شده است: “از چيزهايي كه انسان را به مرز كفر نزديك مي سازد، اين است كه كسي با برادر ديني خود به نام دين در ظاهر طرح دوستي بريزد و لغزشهاي او را يكي پس از ديگري به خاطر بسپارد تا روزي او را رسواكند”((جامع السعادات2792)