اندیشه انسان

قال علی(ع): «فکر المرء مرآهٔ تریه حسن عمله من قبحه؛ اندیشه آدمی آیینه ای است که نیک و بد کارش را به او می نماید.» (شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم،
تفکر در حدیث ابتدایی آمده است که تفکر همچون آینه است؛ از جمله ویژگیهای آینه این است که واقعیت را بدون کم و زیاد به تو می نمایاند، پس باید این آینه را پیش روی داشته باشی تا از واقعیت ها دور نمانی. حضرت امیر(ع) در این باره دو عبارت عمیق می فرماید: «طول الفکر یحمد العواقب، و یستدرک فساد الامور؛ اندیشیدن بسیار (به هنگام اقدام به کارها) پایان هر کار را پسندیده میسازد، و از تباهی امور جلوگیری می کند.» و یا «من فگر قبل العمل، کثر صوابه؛ "آنکه پیش از هر کار بیندیشد، استواری کارش بیشتر باشد.»
حسن صیقل از امام صادق(ع) درباره آنچه مردم روایت می کنند که: «یک ساعت اندیشیدن بهتر از عبادت یک شب است.» پرسیدند؛ امام فرمودند: از خرابه یا خانه ای که می گذرید بگویید: ساکنینت کجایند؟ سازندگانت کجایند؟ چرا سخن نمیگویی؟ در این عبارت پیداست امام(ع) هم روایت را تصدیق فرموده است؛ چون اندیشیدن یک ساعت گاهی موجب توبه از گناهان و عبادت تمام عمر می شود، از این رو از عبادت یک شب و بلکه یک سال و هفتاد سال -چنان که در روایات دیگر وجود دارد- بهتر است و توضیح امام در دو جمله اول نتیجه اش این است که انسان زود گذشتن و فنای دنیا را از نظر دور ندارد و آن را تلقین به نفس کند تا از حرص و طمع و ستم و افزون طلبی او کاسته شود. از جمله اخیر این نتیجه گرفته می شود که انسان میفهمد خدا موجوداتی را جامد و غیر ناطق آفریده است، پس او را لازم است در برابر نعمت حیات و عقل خدا را سپاس گزاری کند، و ممکن است دنباله نتیجه دو جمله اول باشد.'
دو بیت زیر افراد گمراه و دور از تفکر و اندیشه ی در عاقبت امور را مورد عتاب قرار می دهد و تلنگری می زند تا شاید او را به خود آورد و باقی عمر را عاقلانه تر سر
کند.
عجبا منک کیف تضحک جهلا و خطایاک قد بدت لالهی
فتفکر فی نفسک الیوم جهدا و سل عن نفسک الکری یا تاهی در شگفتم از تو که چگونه از نادانی می خندی با این که گناهانت برای خدا آشکار است خوب امروز درباره خود بیاندیش این خواب غفلت را رها کن ای گمراه."
امام باقر(ع) به نقل از امیر مؤمنان (ع) می فرماید: همه خوبی ها در سه خصلت گرد آمده است: نظر، سکوت و کلام. هر نگاهی که در آن عبرت نباشد اشتباه است، و هر سکوتی که در آن اندیشه نباشد بی خبری است، و هر سخنی که در آن ذکری نباشد بیهوده است. خوشا به حال کسی که نگاهش عبرت و سکوتش تفگر و سخنش ذکر باشد، و بر گناهان خود بگرید، و مردم از شرش در امان باشند.
تفکر مقیاس مؤمن در روایات اخلاقی میتوان ویژگی های مؤمن از نگاه اسلام را جمع آوری کرد؛ از جمله این ویژگی ها، تفکر مؤمن در اموری چند از حقایق و معارف معنوی که برای او سودمند باشد. قال علی(ع): «المؤمن اذا نظر اعتبر و اذا سکت تفگر... ؛ مؤمن هرگاه نگاه کند پند گیرد، و هرگاه خاموش شود فکر کند....» از حضرت نوح (ع) مروی است که می گفت: دنیا به نزد من، همچون خانه ای است که دو در داشته باشد، که از یکی داخل شوم و از دیگری بیرون روم؛ هرگاه حضرت نوح که طول عمرش را دو هزار سال گفته اند، علاقه اش به دنیا چنین باشد، وای به حال دیگران که با وجود عمر کم، به اندازه ای دلبستگی به دنیا دارند که گویا، در خروج برای ایشان وجود ندارد و از در دیگر هرگز بیرون نخواهند رفت."
تفکر در عاقبت امور تفکر در عاقبت امور کفاره گناهان، جلادهنده دل سنگدلان و سبب خوش خلقی بداخلقان است؛ چرا که هرگاه بی اعتباری دنیا و سرعت زوال او، به کسی ظاهر شد، هرگز با کسی کج خلقی نمی کند. همچنین تفکر سبب اصلاح معاد و صفای نفس است و صفای نفس از تیرگی، سبب کسب علوم است و از جمله این علوم، علم به احوال معاد و آخرت، اطلاع بر عواقب است، چرا که هر کس اکثر اوقات در فکر آخرت باشد، کاری که خلاف رضای الهی باشد، انجام نخواهد داد.