كلمات كليدي : إرث، اموال ميت، كتاب الفرائض، باب فرائض، ورثه نسبي، ورثه سببي، ولاء، سهم بالفرض، سهم بالقرابه
نویسنده : حسن بهاری قراملکی
«إرث» به باقی مانده اموال میت گفته می شود، که در اسلام قانون خاصی برای تقسیم آن در بین ورثهٔ میت بیان شده است.
این باب در فقه اسلام « باب فرائض» یا «کتاب الفرائض» نامیده می شود، که نام‌گذاری آن به «کتاب الفرائض» از آن رو است که سهم بعضی از خویشاوندان میت در قرآن بیان شده است.
اقسام ورثه
وارثان میت به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف) نسبی: کسانی که به واسطه خویشاوندی از میت إرث می برند، اینان از سه گروه تشکیل یافته‌اند (به هر کدام از این گروه‌ها در فقه اسلام طبقه نیز گفته می شود).
گروه اول:
1) پدر ومادر.
2) فرزندان، و در صورت زنده نبودن فرزندان، فرزندان آنان (هرچه پایین روند).
گروه دوم:
1) پدر بزرگ و مادر بزرگ (هر چه بالا روند).
2) برادر و خواهر و فرزندان آنها (هرچه پایین روند).
گروه سوم:
1) عمو، عمه و فرزندان آنها.
2) دایی، خاله و فرزندان آنها.
تا زمانی که از هر طبقه یک نفر باقی است، کسی از طبقه بعدی إرث نمیبرد.
ب ) سببی: که به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1) وارثانی که به واسطه زوجیت (زن و شوهری) إرث می‌برند. زن و شوهر با وجود گروه‌های سه گانه از یکدیگر إرث می برند.
2) وارثانی که به واسطه ولاء إرث می‌برند.
اقسام ولاء
الف) ولاء عتق.
ب ) ولاء ضمان جریره.
ج ) ولاء امامت.
احکام موارد نام برده در کتاب‌های فقهی به تفصیل بیان شده است.
انواع سهم در إرث
1 – سهم بالفرض:مقدار سهمی است که در قرآن به صراحت ذکر شده است.
2 – سهم بالقرابه: سهمی که در قرآن به صراحت ذکر نشده و در ادلة دیگری همانند روایات، بیان شده است.
سهامی که در قرآن ذکر شده است شش قسم می‌باشد:
اول: نصف (2/1)؛ که صاحبان آن سه گروهند:
1- یک دختر در صورتی که میت فرزند دیگری که از او إرث ببرد نداشته باشد.
2- یک خواهر پدر ومادری یا پدری، در صورتی که میت برادر پدر ومادری یا پدری نداشته باشد.
3- شوهر در صورتی که همسر متوفای او فرزند یا فرزند زاده نداشته باشد .
دوم: یک سوم (3/1)؛ که صاحبان آن دو گروه می باشند:
1- مادر در صورتی که میّت فرزند یا برادرانی نداشته باشد ،داشتن یک برادر مانع نیست.
2- برادران یا خواهران مادری میّت در صورتی که متعدد باشند.
سوم: یک چهارم (4/1)؛ که صاحبان آن دو گروه می باشند:
1- شوهری که زن متوفّایش فرزند یا فرزند زاده نداشته باشد .
2- زنی که شوهر متوفّایش بی فرزند یا فرزند زاده نداشته باشد .
چهارم: یک ششم (6/1)؛ که صاحبان آن سه گروهند:
1- پدر در صورتی که میّت دارای فرزند باشد.
2- مادر در صورتی که میت حدأقل دو برادر یا چهار خواهر پدر ومادری داشته باشد یا اینکه میت فرزند داشته باشد .
3- برادر یا خواهر مادری در صورتی که تنها باشد یعنی برادر یا خواهر مادری دیگری نباشد.
پنجم: یک هشتم (8/1)؛ که صاحب، آن زنی است که شوهر متوفّایش فرزند یا فرزند زاده داشته باشد.
ششم:دو سوم ( 3/2 )؛ صاحبان آن سه گروه می باشند:
1- دو دختر یا بیشتر در صورتی که میّت پسر نداشته باشد.
2- دو خواهر پدری در صورتی که میّت برادر پدری نداشته باشد.
3 – دو خواهر پدر ومادری یا بیشتر در صورتی که برادر پدر ومادری نداشته باشد .
غیر از موارد ذکر شده، بقیّه وارثان میّت که سهم ارث آنان در قرآن کریم مشخص نشده است، «وارثان بالقرابه» نامیده می شوند.
موانع ارث
در مواردی بعضی از ورّاث در اثر برخی عوارض، از ارث بردن محروم می شوند و آن عوارض را در فقه به عنوان «موانع ارث» می نامند که عبارتند از:
1- «کفر»؛ هیچ کافری حق ندارد از مسلمان ارث ببرد؛ چه کافر اصلی باشد چه مرتد.
2- «قتل»؛ قاتل از مال مقتول ارث نمیبرد مگر در خطای محض که از مال میت ارث می برد؛ ولی از دیه آن ارث نمی برد.
3- «رقّیّت»؛ بَرده از مال فرد آزاد، ارث نمی برد.
4- «تولد از زنا»؛ بین فرزندی که از زنا متولد شده، و پدر و مادرش«توراث» وجود ندارد؛ یعنی متولد از زنا ا پدر ومادر، وپدر ومادر از او ارث نمی برند.
5- «لعان»؛ کودکی که در مورد آن لعان شده است با پدر وخویشاوندان او توراث ندارد؛ ولی با مادر و خویشاوندان مادری توراث دارد.
توارث همسران:
زن وشوهر در صورتی از یکدیگر إرث می برند که عقد آنها دائمی باشد .
کیفیت إرث آنها از هم به شرح ذیل است:
اگر شوهر بمیرد:
1) میت فرزند ندارد: 4/1 به همسر، و4/3 به سایر ورثه می رسد .
2) میت فرزند دارد: 8/1 به همسر، و8/7 به سایر ورثه میرسد
اگر زن بمیرد:
1) میت فرزند ندارد: 2/1 به شوهر، و2/1 به سایر ورثه میرسد .
2) میت فرزند دارد: 4/1 به شوهر، و4/3 به سایر ورثه میرسد .