كرامت انسان، حقوق بشر، اصول حقوق بشري
نویسنده : ناصر قربان نيا
(منابع، مصادیق و جایگاه آن در ادیان و قانون اساسی)
اصل کرامت انسانی مهم ترین اصل مبنایی و پایه گذار نظام بین المللی حقوق بشر است که بر اساس آن حق‌های بشری که در نظام بین المللی حقوق بشر شناسایی شده‌اند، توجیه پذیر می‌باشد. مفهوم، معنی، منشا، مبدا و ویژگی‌های این اصل به اجمال در قسمت اول تبیین شده‌اند. حال در این تحقیق به منابع ومصادیق وجایگاه این این اصل در نظام حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه پرداخته می‌شود. سپس جایگاه اصل کرامت در ادیان الهی و اسلام و موضع آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مورد اشاره قرار می‌گیرد.
4 – منابع حمایت از کرامت انسانی
واژه کرامت انسانی در اسناد حقوق بشری متعددی که در سطوح مختلف بین المللی و منطقه‌ای به تصویب رسیده‌اند، مورد تصریح قرار گرفته است. همچنین لزوم احترام به کرامت انسانی و پایبندی به این اصل در برخی از اسناد حقوق بشر دوستانه و رویه قضایی بین المللی نیز مورد تأکید قرار گرفته، که به طور اجمالی به بیان آنها پرداخته می‌شود.
الف) اسناد بین المللی حقوق بشر
واژه «کرامت انسانی» در تعدادی از مهمترین اسناد بین المللی حقوق بشری نیز صریحا مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است که به برخی از نمونه‌ها، اشاره می‌شود:
منشور ملل متحد[1]
دولت‌های عضو منشور سازمان ملل متحد، ایمان خود به حقوق اساسی انسان، کرامت انسان و ارزش شخص انسانی را در مقدمه این سند اعلام نموده و در بند 3 ماده 1 نیز تشویق احترام به حقوق بشر و آزادیهای اساسی برای همگان، بدون هرگونه تمایزی را از اهداف ملل متحد بر شمرده‌اند.
اعلامیه جهانی حقوق بشر[2]
در مقدمه اعلامیه جهانی حقوق بشر ضمن شناسایی کرامت ذاتی[3] تمامی اعضای خانواده بشری و حقوق برابر و انتقال ناپذیر آنان به عنوان اساس آزادی، عدالت و صلح در جهان، به ایمان دولت‌های عضو سازمان ملل متحد بر اساس منشور، به کرامت انسان و ارزش شخص انسانی، اشاره شده است. همچنین در ماده یک اعلامیه نیز آمده است. «تمام افراد بشر آزاد به دنیا می‌آیند و از لحاظ کرامت و حقوق با هم برابرند.»
به این ترتیب اعلامیه به نحو مؤکدی، کرامت انسانی را مورد توجه قرار داده و ضمن افزودن قید «ذاتی» (Inherent) به کرامت، آن را متعلق به تمامی اعضای خانواده انسانی دانسته و همچنین کرامت ذاتی را به عنوان مبنای عدالت، آزادی و صلح جهانی محسوب نموده است.[4]
میثاقین (1966)
میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966)[5] و میثاق بین المللی حقوق اقتصادی اجتماعی و فرهنگی (1966)[6] که بی تردید، دو سند بین المللی مهم در حوزه حقوق بشر به شمار می‌آیند که در واقع بر اساس اعلامیه جهانی حقوق بشر تدوین یافته و استانداردهای آن را توسعه داده‌اند و به جهت برخورداری از خصیصه الزام آور از اهمیت بیشتری برخوردارند، نیز در مقدمه هر دو با ادبیاتی یکسان، بر طبق اصول منشور ملل متحد، شناسایی کرامت ذاتی و حقوق برابر و غیر قابل اسقاط تمامی اعضای خانواده بشری، اساس آزادی، عدالت و صلح در جهان شناخته شده و بر این امر اذعان شده است که حقوق برابر و غیر قابل اسقاط انسان‌ها، از حیثیت و کرامت ذاتی شخص انسان ناشی می‌شود.
علاوه بر این، در ماده 10 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی آمده: «با تمامی افرادی که از آزادی خود محروم شده‌اند، باید با انسانیت و احترام به حیثیت و کرامت انسان رفتار نمود.» همچنین در ماده 17 سند مزبور، بر ممنوعیت مداخله خودسرانه به حریم خصوصی و تعرض به شرافت و حیثیت انسان تأکید شده است.
میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز در ماده 13، ضمن شناسایی حق هر کس به آموزش و پرورش، رشد و شکوفایی شخصیت و کرامت انسانی و تقویت حقوق بشر و آزادیهای سیاسی را هدف آموزش و پرورش مورد قبول دولت‌های عضو قلمداد نموده است.
کنوانسیون رفع اشکال تبعیض علیه زنان [7]
در مقدمه کنوانسیون رفع اشکال تبعیض علیه زنان و همچنین مقدمه اعلامیه کنفرانس جهانی زن- پکن، بر مقام و منزلت و حقوق برابر انسان‌ها و لزوم احترام به شخصیت بشر تأکید شده است.
کنوانسیون بین المللی رفع هر نوع تبعیض نژادی[8]
تبعیض نژادی، بی تردید اقدامی ضد بشری و نقض آشکار کرامت انسانی محسوب می‌شود و در اسناد متعددی از جمله سند حاضر بر ممنوعیت آن تصریح شده است. در آغاز مقدمه این سند، بر اصل حیثیت و کرامت ذاتی انسان به عنوان یکی از اصولی که منشور ملل متحد بر آن مبتنی است، تأکید شده و در ادامه نیز ضرورت احترام به شخص انسان مورد توجه قرار داده شده است.
کنوانسیون منع شکنجه (1984)
کنوانسیون منع شکنجه و دیگر رفتارها و مجازات‌های ظالمانه، غیر انسانی و تحقیر آمیز (1984)[9] به عنوان یکی از مهمترین اسناد بین المللی در ممنوعیت شکنجه و رفتارهای غیر انسانی، نیز در مقدمه خود، کرات ذاتی شخص انسان را به عنوان مبنای حقوق بشر به رسمیت شناخته است.
اعلامیه کنفرانس جهانی حقوق بشر وین[10]
این سند بین المللی حقوق بشر، ضمن این که در مقدمه، شأن و منزلت ذاتی انسان‌ها را مورد تأکید قرار داده است و تمامی حقوق بشر را ناشی از کرامت ذاتی انسان می‌داند و عزم راسخ خود را به تجدید میثاق با شأن و کرامت شخص انسان اظهار می‌نماید و در بند 20 کرامت ذاتی اقوام بومی [11] را مورد تأیید قرار داده و در بند 55 نیز شکنجه را به عنوان یکی از زشت ترین جلوه‌های تعرض به کرامت انسانی دانسته، که کرامت و حیثیت انسانی را تباه می‌سازد.
اعلامیه جهانی ژنوم انسانی و حقوق بشر[12]
این سند بین المللی که در یازده نوامبر 1997 به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسیده، ژنوم انسانی را مبنای وحدت بنیادین تمامی اعضای خانواده بشری و اساس شناسایی کرامت ذاتی و تنوع آنها به شمار آورده و در ماده یک بر این امر تصریح کرده است؛ هر کس حق دارد، کرامت و حقوق انسانی او، بدون توجه به ویژگی‌های وراثتی وی مورد احترام قرار گیرد و تنزل مرتبه افراد را به جهت خصایص وراثتی آنها ممنوع دانسته است.
اعلامیه بین المللی داده‌های ژنتیک انسانی[13]
این سند بین المللی که در شانزده اکتبر 2003 به تصویب سی و دومین کنفرانس عمومی یونسکو رسیده است، نیز توجه ویژه‌ای به کرامت انسانی نموده است. در مقدمه این سند، یکی از مهمترین دغدغه‌های اعلامیه، مواجهه با خطرات بالقوه جمع آوری، پردازش، استفاده و ذخیره سازی داده‌های ژنتیک انسانی نسبت به احترام شأن و کرامت انسانی، عنوان شده است.[14]
ب ) اسناد منطقه‌ای حقوق بشری
واژه «کرامت انسانی» در تعدادی از مهمترین اسناد منطقه‌ای حقوق بشری نیز صریحا مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است که به برخی از نمونه‌ها، اشاره می‌شود:
منشور آفریقایی حقوق بشر و ملت‌ها[15]
این سند که یکی از مهمترین اسناد حقوق بشری الزام آور در نظام آفریقایی حقوق بشر محسوب می‌شود در پاراگراف دوم مقدمه آن با ارجاع به منشور سازمان وحدت آفریقا آزادی، برابری، عدالت و احترام به کرامت انسان را از اهداف اساسی نیل به آمال مشروع ملت‌های آفریقا اعلام کرده است. همچنین در ماده 5 منشور آفریقایی آمده است: «هر فرد حق دارد از احترام ذاتی و شناسایی وضعیت حقوقی خود برخوردار شود.»
کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر[16]
این معاهده الزام آور که از جمله مهمترین اسناد مصوب در نظام آمریکایی حقوق بشر است نیز در بند 1 ماده 11، اصل کرامت انسان را به این شرح مورد شناسایی قرار داده است: «هر کس حق دارد حیثیتش (شرافتش) محترم باشد و کرامتش به رسمیت شناخته شود.» در مقدمه این سند نیز در پاراگراف دوم این امر را مورد شناسایی قرار داده که حقوق اساسی انسان از رابطه بشری است، که این امر نیز متضمن شناسایی کرامت انسانی است.
منشور حقوق بنیادین اتحادیه اروپا
این سند که از جمله اسناد مهم نظام اروپایی حقوق بشر محسوب می‌شود در سال 2000به تصویب رسیده و به نام «میثاق نیس» معروف است، پنجاه حق اساسی را مشخص نموده که دولت‌های عضو اتحادیه اروپا التزام خود را به رعایت آنها اعلام کرده‌اند در مقدمه منشور بر شناسایی ارزش‌های جهانی کرامت بشر، آزادی، برابری و همبستگی تأکید شده است. فصل اول این منشور نیز بسیار حایز اهمیت بوده که عهده دار بیان پنج حق مربوط به حرمت و کرامت انسانی است که با غیر قابل انکار دانستن آن، احترام و حمایت از آن را لازم می‌شمارد.[17]
اعلامیه آمریکایی حقوق و تکالیف بشر[18]
اعلامیه آمریکایی حقوق و تکالیف بشر که از جمله نخستین اسناد الزام آور منطقه‌ای محسوب می‌شود و در نظام آمریکایی حقوق بشر به تصویب رسیده است. در پاراگراف اول مقدمه آن بر این امر تأکید شده که تمامی انسان‌ها آزاد متولد می‌شوند و در کرامت و حقوق برابرند....
اعلامیه اسلامی حقوق بشر[19]
این اعلامیه که در سال 1990 در اجلاس وزاری امور خارجه سازمان کنفرانس اسلامی در قاهره به امضا رسیده و سندی غیر الزامی است، در موارد متعددی به کرامت، حیثیت وشخصیت انسان توجه داده است. در مقدمه اعلامیه بر این امر تأکید شده که کرامت و حیثیت انسان موهبتی الهی است، خداوند انسان را به بهترین وجه آفریده به او کرامت بخشیده، او را خلیفه خود در زمین قرار داده، امانت خویش را به وی سپرده و آنچه در آسمان و زمین است. همه را مسخر و تحت تصرف وی قرار داده است. در ماده یک اعلامیه نیز، تمامی انسان‌ها در اصل شرافت انسانی برابر دانسته شده‌اند و در ماده 4 آن نیز بر حرمت هر انسانی تأکید شده و زن و مرد در حیثیت انسانی برابر شده‌اند. در ماده 11 نیز آزادگی انسان را مورد توجه قرار داده است و اعلام نموده، هیچ کس حق به بردگی کشیدن، ذلیل، خوار یا مقهور کردن، استثمار یا به بندگی کشیدن انسان را ندارد. علاوه بر این، در بند د ماده 2 بر صیانت از حرمت جنازه انسان و عدم جواز بی احترامی به آن تأکید کرده است.
در بند ب ماده 18 نیز مخدوش کردن حیثیت هر انسانی را مجاز ندانسته وهمچنین در ماده 20 مقرر نموده؛ «دستگیری یا محدود ساختن آزادی یا تبعید یا مجازات هر انسانی جایز نیست، مگر به مقتضای شرع و نباید او را شکنجه بدنی یا روحی کرد یا با وی به گونه‌ای حقارت آمیز یا خشن یا منافی حیثیت انسانی رفتار کرد....»
ج) اسناد حقوق بشر دوستانه
هر چند در اسناد و کنوانسیون‌هایی که برای بیان قواعد بشر دوستانه به تصویب رسیده‌اند، نظیر اسناد حقوق بشری بر حیثیت و کرامت انسانی تأکید مکرر شده است، اما در خلال این اسناد نیز مواردی را می‌توان یافت که در آنها بر کرامت انسانی و لزوم احترام به آن، تأکید گردیده که ذیلا به برخی موارد اشاره می‌شود و اهمیت بیشتر، متوجه به کرامت انسانی لزوم احترام به آن در این اسناد هنگامی آشکار می‌شود که بدانید این اسناد حاوی مکرراتی هستند که در خلال جنگ‌ها رعایت آنها بر دولت‌ها الزامی دانسته شده است.
کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو[20]
ماده سه مشترک در کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو که بسیار با اهمیت و لازم الاجرا می‌باشند بر ممنوعیت آسیب رساندن به حیثیت و کرامت اشخاص از جمله رفتار تحقیر آمیز و خوار کننده تصریح نموده‌اند. این ماده، لطمه به منزلت اشخاص انسانی را در هر زمان و هر مکانی ممنوع دانسته است.
پروتکل‌های الحاقی به کنوانسیون‌های ژنو
پروتکل اول الحاقی(1977) به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو[21]، در ماده 75 و ماده 4 پروتکل دوم الحاقی 1977)) به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو[22] نیز، اهانت به کرامت و حیثیت انسانی، به ویژه رفتار تحقیر آمیز و خوارکننده، زنای به عنف، فحشای اجباری و هرگونه تعرض بی شرمانه توسط هر کس و در هر زمان و مکانی را ممنوع شمرده‌اند.
د) کرامت انسان در رویه قضایی
این ایده حقوق بشری که حق‌های مندرج در قواعد بشر دوستانه بین المللی را بر فرض بنیادین کرامت ذاتی، زوال ناپذیر و مطلق موجود بشری استوار دانسته، هرگز در سطح اسناد باقی نمانده، بلکه مورد استناد قضات بین المللی قرار گرفته و به این ترتیب مقام و منزلت والای خود را به دست آورده است.[23]
دیوان کیفری بین المللی برای یوگسلاوی سابق (ICTY) علاوه بر این که متهمان را به اتهام نقض کنوانسیون‌های چهارگانه 1949 ژنو، نقض حقوق بین الملل عرفی، ارتکاب جنایات جنگی، نسل کشی و ارتکاب جرایم علیه بشریت محاکمه نموده است که بسیاری از موارد نقض کنوانسیون‌های ژنو، جنایات جنگی، جرایم علیه بشریت و نسل کشی از مصادیق بارز اهانت به کرامت انسانی محسوب می‌شوند، به طور مشخص نیز به اهانت به کرامت انسانی به عنوان جرمی مستقل توجه نموده است.[24]
به عنوان نمونه، شعبه رسیدگی کننده دیوان در حکم مورخ 10 دسامبر 1998 خود مقرر نموده؛ «ذات (Essence) نظام بشر دوستانه بین المللی و نیز نظام حقوق بشر، حمایت از کرامت انسانی است. اصل عام احترام به کرامت انسانی[25]، اساس و فلسفه وجودی نظام بشر دوستانه بین المللی و نظام حقوق بشر است.»[26]
همچنین شعبه رسیدگی کننده دیوان در حکم مورخ 22 فوریه 2001 درباره جرم اهانت به کرامت شخص، این جرم را چارچوب ماده سه مشترک کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو، جزئی از حقوق بین الملل عرفی دانسته و آن را در زمره جرایم شدید به شمار آورده است.[27]
به این ترتیب دیوان بر این نکته تأکید نموده که اهانت به کرامت انسانی، در نظام حقوق بین الملل قراردادی و عرفی جرم انگاری شده است. دیوان در ادامه بر این نکته مهم تأکید می‌نماید که هدف و غایت ماده 3 مشترک کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو، حمایت از کرامت ذاتی انسان است و آنچه در این ماده منع شده، عبارت از رفتار غیر انسانی و هتک حرمت بر ضد کرامت و رفتار غیر انسانی است.[28]
شعبه‌های دیوان با‌اندکی اختلاف، بر این باورند که جرم اهانت به کرامت انسان از مصادیق بارز رفتار غیر انسانی بوده که ناقض ماده سه اساس نامه دیوان و قواعد و عرف‌های جنگ، به ویژه ماده 3 مشترک کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو به شمار می‌آید و از این جهت در زمره جرایم شدیدی قرار دارد که ارتکاب آن مسئولیت کیفری مرتکب را به دنبال دارد، هر چند شعب دیوان تعریف جامعی از این جرم ارائه ننموده‌اند، اما از عنصر مادی و معنوی آن و نیز معیار نوعی و شخصی آن برای احراز اوصاف جرم سخن گفته‌اند.[29]
5 – مصادیق مغایر با کرامت انسانی
با وجود این که اصل کرامت انسانی به طور مسلم در جامعه بین المللی و نظام حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه مورد شناسایی قرار گرفته و کرامت انسانی به وسیله وضع استانداردها و قواعد حقوق بشر بین المللی که، اشکال اقدامات دولت‌ها را به شیوه‌هایی که منجر به نقض کرامت انسانی محسوب می‌شود، محدود یا ممنوع شده‌اند، حفظ و حمایت شده است، اما با این حال مصادیق متعددی مغایر با کرامت انسانی را که در جوامع مختلف موجودند، می‌توان بر شمرد.
از جمله این موارد می‌توان به وضعیت برخی از سالمندان، معلولان، بیماران روانی، فقر شدید و گسترده، تولید و توزیع تصاویر مستهجن از زنان و کودکان به عنوان موضوعاتی صرفا برای لذت جنسی که مصداق بارز استفاده ابزاری از انسان و استثمار جنسی[30] و تنزل و تخفیف شخصیت انسانی این افراد محسوب می‌شود، اشاره کرد.همچنین شبیه سازی موجودات بشری نیز در تضاد با کرامت انسانی بوده که این امر در مقدمه پروتکل الحاقی به کنوانسیون شورای اروپا در خصوص حمایت از حقوق بشر و کرامت انسان تصریح شده و در ماده یک این سند، هرگونه مداخله ژنتیکی که هدف آن ایجاد انسانی باشد که از لحاظ ژنتیکی با انسان دیگر اعم از زنده یا مرده همسان باشد، ممنوع شمرده شده است. ماده شش پروتکل مزبور نیز ابزار شدن انسان‌ها از طریق خلق انسان‌هایی که از لحاظ ژنتیک همگون هستند را مغایر با شأن و کرامت بشر دانسته است. آنچنان که ماده یازده اعلامیه جهانی ژنوم انسانی و حقوق بشر (1977) نیز چنین امری را مقرر نموده است. علاوه بر این که به کارگیری بدن انسان و اجزای آن به عنوان منبع کسب درآمد و نقض بسیاری از حقوق بشر از جمله شکنجه و رفتارهای غیر انسانی بی تردید مغایر با کرامت انسانی محسوب می‌شوند.[31]
6 – کرامت انسان در ادیان الهی
نگاهی اجمالی به آموزه‌های ادیان ابراهیمی، بیانگر توجه و تأکید این ادیان به نوعی انسان گرایی و تکریم انسان است و می‌توان گفت برداشت مدرن از انسان و تأکید بر انسان گرایی ریشه در برداشت‌های دینی دارد، آنچنان که برخی اساس ایده حقوق بشر را به جهت عقیده کرامت بشر که ایده‌ای ضرورتا دینی است، ضرورتا دینی شمرده‌اند.[32]
در قرآن کریم بر این امر تصریح شده که خداوند به انسان کرامت داده و تمامی فرزندان آدم دارای کرامتند[33] و انسان به عنوان جانشین خداوند در زمین[34] و بهترین خلایق [35]معرفی شده است. روح خداوند در انسان دمیده شده و او مسجود ملائکه است.[36] بنابراین هر فرد انسانی، رمزی از عظمت الهی و صاحب ودیعه‌ای ربانی است. او چنان آفریده شده شده که خلیفه حق نامیده می‌شود.
اسلام ملاحظات انسانی را نسبت به تمامی آدمیان، حتی بزهکارن روا داشته و این عمق نگاه آیین اسلام نسبت به انسان میزان حرمت و کرامت وی را نشان می‌دهد. روایات زیادی از معصومان (ع) بر لزوم حفظ حیثیت، آبرو و کرامت انسانی تمامی انسان‌ها دلالت دارد. در روایات بر مصونیت جان، آبرو، مال و شغل تمامی شهروندان، حتی مخالفان سیاسی دولت اسلامی تأکید شده است.[37]
یکی از مهمترین و زیباترین نمونه‌ها را می‌توان در کلام امام علی (ع) خطاب به مالک اشتر نخعی یافت که در آن فرموده: «پیوسته قلبت را از مهر به شهروندان مالامال کن. زنهار نسبت به مردم همچون جانوران درنده‌ای که برای خوردنشان دنبال فرصت می‌گردند، مباش؛ چه آنان بر دو دسته‌اند: یا برادر دینی ات به شمار می‌روند و یا این که در آفرینش مانند تواند... ».[38]
7- کرامت انسان در قانون اساسی
به تبع این رویکرد اسلامی، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در بند 6 از اصل دوم، نظام جمهوری اسلامی ایران را نظامی بر پایه ایمان به اصل «کرامت و ارزش والای انسانی و آزادی توأم با مسئولیت او در برابر خدا»، در کنار اصول اعتقادی دین اسلام و مذهب شیعه قرار داده است.
علاوه بر این در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با وضع اصول دیگری از جمله اصول منع شکنجه (اصل 38)، اصل منع هتک حرمت و حیثیت دستگیر شدگان و زندانیان قانونی (اصل 39)، حقوق برابر اقوام و قبایل (اصل 19)، رفع تبعیض ناروا (بند 9 اصل 3)، منع هتک حیثیت (اصل 22)، منع تبعید یا تغییر یا تغییر اقامت اجباری (اصل 33)، منع دستگیری غیر قانونی (اصل 32)... و تصویب قوانین عادی دیگر و وضع مجازات برای افرادی که اصول مذکور را نقض نمایند، احترام به حیثیت انسانی را مورد توجه قرار داده است.