کمیسیون آمریکایی حقوق بشر از جمله نهادهای نظارتی حقوق بشر در نظام آمریکایی حقوق بشر به شمار می‌آید؛ که در راستای نظارت بر اجرا و رعایت حقوق بشر در سطح کشورهای عضو نظام آمریکایی حقوق بشر تأسیس یافته است. نحوه تأسیس و تشکیل این کمیسیون، ترکیب اعضا، و وظایف آن و فرآیند رسیدگی در این کمیسیون و سایر مباحث مربوط به آن بطور اجمالی به شرح زیر می‌باشد:
الف) فرآیند تأسیس کمیسیون آمریکایی
کمیسیون آمریکایی حقوق بشر در سال 1960 میلادی به وسیله قطعنامه مجمع عمومی سازمان کشورهای آمریکایی (OAS) تأسیس شد.[1] قبل از این هیچ ساز و کار نظارتی با هدف حمایت از حقوقی که در اعلامیه آمریکایی حقوق و تکالیف بشر مقرر شده بودند در این نظام وجود نداشت. هفت عضو کمیسیون در 29 ژوئن 1960 انتخاب شدند و اولین اجلاس عادی کمیسیون از سوم تا بیست و هشتم اکتبر 1960 برگزار شد. کمیسیون آمریکایی در سال 1960 مطابق مفاد اساسنامه خود که مجموعه‌ای از مقررات تنظیمی از جانب کشورهای عضو شورای سازمان کشورهای آمریکایی بود آغاز به کار نمود.[2] اساسنامه مزبور صلاحیت اعمال نظارت بر تمامی دولت‌های عضو را به این کمیسیون داده بود و در ماده 9 آن وظایف و اختیاراتی برای کمیسیون مقرر شده بود. توسعه آگاهی از حقوق بشر، پیشنهاد توصیه‌های کلی به دولت‌های عضو جهت اتخاذ اقدامات تدریجی در راستای ارتقای حقوق بشر، انجام مطالعات و تهیه گزارش‌هایی در راستای ایفای وظایف قانونی، درخواست از دولت‌های عضو مبنی بر ارایه اطلاعاتی به کمیسیون درباره تدابیر اتخاذی در زمینه حقوق بشر و خدمت رسانی به سازمان کشورهای آمریکایی به عنوان رکنی مشورتی در زمینه حقوق بشر از جمله وظایف و اختیارات پیش بینی شده در این ماده بوده‌اند.[3]
به این ترتیب، کمیسیون آمریکایی حقوق بشر در ابتدا اختیاراتش از معاهده ناشی نشده، بلکه تصویب آن صرفاً بر مبنای یک قطعنامه بوده که ماهیتی سیاسی داشته است تا این که در حال حاضر این کمیسیون به وسیله کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر که در سال 1969 به تصویب رسید پیش بینی و مقرر گردیده و ساختار، صلاحیت و رویه و سایر نهادهای مسؤول و ترکیب آن در این کنوانسیون مشخص گردید. البته کمی قبل‌تر این کمیسیون به موجب پروتکل بوئنوس آیرس که منشور سازمان کشورهای آمریکایی را اصلاح می‌کرد، مشروعیت سازمانی پیدا کرده بود و در ماده 111 پروتکل، الزام به تبیین ساختار کمیسیون در کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر گنجانده شده بود.[4]
با لازم الاجرا شدن کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر در سال 1978، اساسنامه کمیسیون آمریکایی حقوق بشر توسط مجمع عمومی سازمان کشورهای آمریکایی مورد تجدید نظر قرار گرفت تا بدین وسیله صلاحیت کمیسیون را به تمامی کشورهای عضو سازمان کشورهای آمریکایی (چه آنهایی که کنوانسیون آمریکایی را تصویب کرده‌اند و چه آنهایی که این کنوانسیون را تصویب نکرده‌اند) گسترش دهد. به این ترتیب بند یک ماده یک اساسنامه هدف ایجاد کمیسیون را مقرر نموده و بند 2 ماده یک هم منظور از حقوق بشر را برای کشورهای عضو کنوانسیون آمریکایی، حقوق مقرر در این کنوانسیون و برای سایر کشورهای غیر عضو کنوانسیون حقوق مقرر در اعلامیه آمریکایی برشمرده است. [5]
به این ترتیب کمیسیون بر اساس دو سند بر کشورهای عضو سازمان آمریکایی در زمینه حقوق بشر نظارت می‌نماید.
ب) ترکیب و ساختار کمیسیون آمریکایی
مطابق ماده 34 کنوانسیون آمریکایی و همچنین ماده 2 اساسنامه کمیسیون، کمیسیون آمریکایی حقوق بشر مرکب از هفت عضو است که باید از شخصیت بالای اخلاقی برخوردار بوده و واجد صلاحیت در زمینه حقوق بشر باشند. اعضای کمیسیون با صلاحیت شخصی خود از بین نامزدهای معرفی شده از جانب دولت‌های عضو سازمان آمریکایی توسط مجمع عمومی سازمان کشورهای آمریکایی انتخاب می شوند. هر دولت عضو می‌تواند تا سه نامزد را معرفی نماید و نامزدهای معرفی شده می‌توانند ملیت دیگر کشورهای عضو سازمان کشورهای آمریکایی را دارا باشند.[6]
عضویت در کمیسیون مغایر با هر کاری که استقلال یا بی طرفی عضو یا شأن و جایگاه منصب وی را تحت تأثیر قرار دهد می‌باشد و اگر پنج عضو از هفت عضو رأی دهند که موردی از ناسازگاری و مغایرت وجود دارد. این موضوع برای اتخاذ تصمیم باید به مجمع عمومی تقدیم شود. (ماده 73 کنوانسیون آمریکایی و بند 1 و 2 ماده 8 اساسنامه کمیسیون).
اعضای کمیسیون غالباً دارای سوابق دیپلماتیک و مهارت‌های سیاسی و با پیشینه حقوقی هستند که در مناصب سیاسی یا دانشگاهی فعالیت می‌نمایند.[7]
اعضای کمیسیون برای یک دوره چهار ساله انتخاب می‌شوند و انتخاب مجدد آنها تنها برای یک دوره دیگر امکان پذیر می‌باشد. سه نفر از کسانی که در اولین دوره انتخاب شدند بعد از 2 سال دورۀ آنها منقضی می‌شود و مجمع عمومی پس از انتخابات از طریق قرعه، اسامی آن سه نفر را مشخص می‌کند.[8]
دو تبعه یک دولت در آن واحد نمی‌توانند عضو کمیسیون باشند. اعضای کمیسیون حقوق نمی‌گیرند و تنها حق الزحمه‌ای برای هزینه‌های سفر و شرکت در جلسات و دیگر فعالیتهای کمیسیون دریات می‌نمایند و در کشورهای عضو کنوانسیون از مزایا و مصونیتهای مأمورین دیپلماتیک برخوردارند.[9]
کمیسیون دبیرخانه‌ای دارد که کارهای روزمره را انجام می‌دهد و متشکل از کارمندان تمام وقت شامل دبیر اجرایی، دو دستیار و کارمندان حرفه‌ای فنی و اداری مورد نیاز جهت انجام فعالیتهای این نهاد است. مقر کمیسیون در واشنگتن دی سی بوده و اعضاء در هر سال هشت هفته تشکیل جلسه می‌دهند که معمولاً اجلاس‌های عادی در دو نوبت سه هفته‌ای و اجلاسیه‌های کوتاه‌تر فوق العاده به تعداد یک یا دوبار انجام می‌شود.[10]
ج) وظایف و نقش کمیسیون آمریکایی
وظیفه و نقش اصلی کمیسیون آمریکایی حقوق بشر ترویج و ارتقاء احترام به حقوق بشر و دفاع و حمایت از حقوق بشر است که در ماده 41 کنوانسیون آمریکایی مقرر گردیده است.[11] در این راستا کمیسیون از اختیارات و وظایفی چون توسعه آگاهی حقوق بشر در میان مردم قاره آمریکا، ارایه توصیه‌هایی به دولت‌های عضو در راستای تدوین مقررات حقوق بشر و اصلاح مقررات داخلی و رعایت حقوق بشر انجام مطالعات و تهیه گزارش‌هایی در راستای اجرای وظایف، پاسخ به سؤالات دولت‌های عضو در خصوص موضوعات حقوق بشر، بررسی و رسیدگی به دادخواست‌ها و دیگر مکاتبات، تقدیم گزارش سالیانه به مجمع عمومی سازمان کشورهای آمریکایی و...می‌باشد.[12]
دو عملکرد و وظیفه بسیار مهمی که توسط کمیسیون آمریکایی حقوق بشر صورت می‌پذیرد عبارت است از رسیدگی به شکایات افراد و همچنین بررسی و آماده سازی گزارش‌هایی درباره وضعیت حقوق بشر کشورهای عضو.[13]
در این راستا یکی از اقدامات عمده‌ای که توسط کمیسیون آمریکایی حقوق بشر صورت می‌پذیرد مربوط به دیدارهایی است که اعضای این کمیسیون از کشورهای عضو به عمل می‌آورند. با چنین اقدامی حقیقت یابی (fact-finding) که تأثیر به سزایی در زمینه حقوق بشر و دستاوردهای زیادی را در پی داشته توسط این کمیسیون صورت می‌پذیرد. این اقدام حتی مدتها پیش‌تر از تصویب کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر توسط کمیسیون صورت می‌پذیرفته است.[14]
هر فرد یا گروه یا سازمان غیردولتی که قانوناً در یک یا چند کشور عضو سازمان آمریکایی به رسمیت شناخته شده، می‌تواند درخواستی مشتمل بر انحراف (نقض) یا عدم انجام تعهدات ناشی از کنوانسیون آمریکایی را به کمیسیون آمریکایی ارایه نماید.[15] همچنین مطابق ماده 45 کنوانسیون آمریکایی هر دولتی می‌تواند در هنگام تصویب یا الحاق به کنوانسیون، صلاحیت کمیسیون را برای رسیدگی به شکایات یک دولت عضو علیه دولت دیگر در خصوص نقض حقوق به رسمیت شناخته شد. در کنوانسیون اعلام نماید و بدیهی است که در صورت پذیرش چنین صلاحیتی از سوی دولت‌های عضو، امکان رسیدگی به شکایات دولتی علیه یکدیگر برای کمیسیون وجود خواهد داشت ولی در صورت عدم پذیرش این صلاحیت از سوی دولت‌ها شکایات دولت‌ها علیه یکدیگر غیرقابل قبول بوده وارد می‌شود.[16][17] بنابراین در خصوص صلاحیت رسیدگی کمیسیون به دعاوی افراد، گروهها و سازمانهای غیردولتی فرض آن است که کمیسیون چنین صلاحیتی را دارد و نیازی به اعلام شناسایی صلاحیت از جانب دولت‌ها نیست؛ اما برای شکایت دولت‌ها از یکدیگر باید صلاحیت کمیسیون قبلاً توسط دولت‌ها شناسایی شده باشد. به این ترتیب نقش عمده دیگر کمیسیون در رسیدگی به شکایات می باشد.[18] در مجموع فعالیتهای حقیقت یابی و گزارش‌هایی درباره وضعیت حقوق بشر کشورهای عضو و ارسال گزارشگران ویژه از مهمترین فعالیتهای کمیسیون به شمار می‌آید.
د) فرآیند رسیدگی در کمیسیون آمریکایی
کمیسیون آمریکایی حقوق بشر شکایاتی را مورد رسیدگی قرار می‌دهد که با شرایط مندرج در ماده 46 مطابقت داشته باشد. از جمله این که وسایل و شیوه‌های جبران خسارت در حقوق داخلی طی شده باشد و شکوائیه یا دادخواست در مدت شش ماه از تاریخ ابلاغ حکم قطعی مطرح شده باشد و شکوائیه در مرجع بین المللی دیگری در جریان رسیدگی نباشد و شکوائیه مشتمل بر مشخصات کامل و امضای شاکی باشد. پس از آنکه کمیسیون ابتدا به شرایط قابل پذیرش بودن دادخواست یا شکوائیه توجه نموده و صلاحیت رسیدگی و قابل پذیرش بودن شکایت را احراز نمود در این صورت کمیسیون از دولت مشتکی عنه می خواهد که اطلاعات و توضیحات لازم را به کمیسیون بدهد و مدتی را برای ارسال توضیحات تعیین می‌نماید. در صورتی که دولت مربوطه پاسخ داد یا موعد معین گذشت ولی پاسخ ارسال نکرد، کمیسیون نسبت به صحت و سقم واقعیت شکایت تحقیق می‌کند و دولت مربوطه نیز باید تسهیلات لازم را در اختیار کمیسیون قرار دهد. کمیسیون در ابتدا تلاش می‌نماید تا موضوع را بطور دوستانه حل و فصل نماید.[19] اگر موضوع بطور دوستانه بر مبنای رعایت حقوق به رسمیت شناخته شده در کنوانسیون حل و فصل گردید، کمیسیون گزارشی حاوی شرح ماوقع و حل موضوع تنظیم و به شاکی و دولت مشتکی عنه ابلاغ و جهت انتشار به دبیر کل سازمان کشورهای آمریکایی ارسال می‌نماید و در صورت عدم دسترسی به راه حل دوستانه، کمیسیون ظرف مدت معین گزارشی حاوی شرح ماوقع و شکایات و اراده تنظیم و جمع بندی و نظریه خود را مرقوم می‌نماید و هر عضو مخالف نیز نظر خود را بطور جداگانه مرقوم می‌کند. این گزارش همراه با توصیه‌ای که در صورت نیاز کمیسیون ارایه می‌کند به کشورهای ذیربط ارسال می‌شود و آنها حق انتشار آن را ندارند.[20]
در صورتی که ظرف سه ماه از تاریخ تقدیم گزارش کمیسیون به دولت‌های مربوطه موضوع حل نشد و به دادگاه نیز ارجاع نگردید، کمیسیون می‌تواند با رأی اکثریت مطلق اعضاء نظر و جمع بندی خود را اعلام نماید. در صورت لزوم کمیسیون می‌تواند توصیه‌هایی بنماید و مدتی را جهت جبران خسارت شاکی قرار دهد. با انقضاء مدت، کمیسیون در خصوص این که آیا اقدامات دولت در جبران خسارت کافی بوده یا خیر تصمیم گیری می‌کند.[21]
مطابق ماده 57 کنوانسیون آمریکایی، کمیسیون می‌تواند در تمامی موضوعاتی که در دادگاه مطرح است ولو از سوی کمیسیون مطرح نشده باشد، در دادگاه شرکت نماید. حضور کمیسیون در دادگاه به او نقشی چون دادستان کلامی می‌دهد که برای نظارت بر رعایت قانون و کمک به دادگاه در انجام وظایف قانونی آن، در دادگاه شرکت می‌کند.[22]
با توجه به آنچه در خصوص کمیسیون آمریکایی حقوق بشر مطرح شد مشخص گردید که کمیسیون مزبور از جمله نهادهای نظارتی منطقه‌ای حقوق بشر است که در نظام آمریکایی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده و به عنوانی نهاد کنترل و نظارت بر اجرای حقوق بشر فعالیت می‌نماید و ضمن آنکه به عنوان نهادی در ترویج و ارتقاء حقوق بشر از طریق آموزش فعالیت می‌نماید رکنی مشورتی و محقق (تحقیقات محلی) در نظام آمریکایی حقوق بشر نیز به شمار می‌آید و بارزترین ویژگی این نهاد، بازدیدهای محلی است که توسط این کمیسیون به عمل می‌آید. این کمیسیون از قواعد و مقرراتی مفصل و دقیق برخوردار است و تصمیمات و گزارشهای آن نیازمند توجه دقیق و زیادی بوده و از اهمیت به سزایی در ترویج و توسعه حقوق بشر و حمایت از حقوق بشر برخوردار می‌باشد.
برای توضیح بیشتر درباره این نهاد، جایگاه و اقدامات آن در نظام آمریکایی حقوق بشر علاوه بر منابع ارجاع شده در متن به منابع زیر مراجعه نمایید:
1-medina, Cecila, The Battle of Human Rights, The Hague, Martin us Nijhoff, 1988.
2- Introductory Note to the New Rules of procedure of the Inter- AMERICAN COMMISSION ON Human Rights, 2002, 40 Ilm748.
3- Harris, David and Livingstone, Stephen, The Inter- American system of Human Rights, oxford university press, 1998.
پی نوشت:
-
[1] . David Harris, Regional protection of Human Rights: The Inter- American Achievement, in: The Inter- American system of Human Rights, Ed. By David Harris and Stephen Livingstone, Clarendon press oxford, 1998,p.19.
-
[2] . T. Buergenthal, The Inter- American system for the protection of Human Rights, Anuario Juridico Inter American, 1981, R. Norris, The new statute of the Inter- American commission on Human Rights, HRLJ, I (1980), P. 379.
-
[3] . فیلیپ ریچ و دیگران؛ نهادها و سازوکارهای منطقه‌ای حمایت از حقوق بشر، مترجم: سید قاسم زمانی، امیر ساعد وکیل و پوریا عسکری، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش، چاپ اول، 1386، صص 137-136.
-
Christina n. Cerna, The Inter- American commission on Human Rights, in The Essentials of Human Rights, Ed. By Rhona k. m. smith and Christina van Den Anker, Hodder Arnold, 2005, p. 181.
-
[5] . فیلیپ لیچ و دیگران، پیشین، ص 139. و Ibid
-
[6] . ACHR (1969), Art 35and 36, David Harris, op. cit, p. 19. و
مهرپور، حسین؛ نظام بین الملل حقوق بشر، انتشارات اطلاعات، چاپ دوم، 1383، ص 218.
-
[7] . David Harris, op. cit, p.19.
-
[8] . ACHR(1969), Art. 37.
-
[9] . ACHR(1969), Art. 70,72.
-
[10] . David Harris, op. cit, p. 19. فیلیپ لیچ و دیگران، پیشین، صص 146-145.
-
[11] . Christina m. Cerna, The Inter- American commission on Human Rights, in: The Essentials of Human Rights , Ed. By Rhone k. m. smith and Christina van den Anker, Hodder Arnold, 2005, p. 181.
-
[12] . فیلیپ لیچ و دیگران، پیشین، ص 147. ACHR (1969), Art. 41.
-
[13] . Christina m. Cerna, op. cit, p.181.
-
[14] . تاموشات، کریستینا؛ حقوق بشر مبانی نظری، تحولات تاریخی و سازو کارهای اجرایی، مترجم، حسین شریفی طراز کوهی،تهران، نشر میزان، چاپ اول، بهار 1386، صص 344-345.
-
[15] . ACHR (1969), Art.41.
-
[16] . ACHR (1969), Art.45
-
[17] . حسین مهرپور، پیشین، ص 219.
-
-
[19] . ACHR (1969), Art.48 and49, ر.ک: فیلیپ لیچ و دیگران، پیشین، صص 178-151.
-
[20] . مهرپور، حسین؛ پیشین، ص 220 فیلیپ و دیگران، پیشین، صص 155-151. ACHR (1969), Art.50,
-
[21] . مهرپور، حسین؛ پیشین، ص 221 ACHR (1969), Art.51,
-
[22] . مهر پور، حسین؛ پیشین، ص 221.