سید علی طباطبایی (صاحب ریاض)

سید على طباطبایى

(1161 ـ 1231 هـ .ق.)

عنوان مقاله: باغبان شریعت

نویسنده: على کرجى

دانشمند بزرگ، فقیه، اصولى، محدث و نابغه قرن سیزدهم هجرى قمرى، سید على طباطبایى در ربیع الاول سال 1161 هـ .ق. در شهر کاظمین دیده به جهان گشود.^([1])

وى فرزند محمّد على، فرزند ابوالمعالى صغیر، و او فرزند ابوالمعالى کبیر، و از تبار سادات حسنى، معروف به طباطبایى مى باشد که در قرن دوازدهم هجرى قمرى از اصفهان به کربلا آمد و همان جا ماندگار و منشأ خیر و برکت براى جهان اسلام شد.^([2])

مادرش، خواهر وحید بهبهانى و همسرش نیز دختر ایشان است. از این رو، سید على طباطبایى(رحمه الله) هم خواهر زاده وحید بهبهانى است و هم داماد او.

جدّ مادرى او به علامه مجلسى اول (متوفا: 107 هـ .ق.) مى رسد زیرا مادر ایشان، خواهر وحید بهبهانى است و مادر وحید بهبهانى، دختر نورالدین، پسر ملاّ صالح مازندرانى است و مادر نورالدین، آمنه بیگم دختر ملاّ محمّد تقى، پسر مقصود على اصفهانى معروف به مجلسى اول، پدر علامه مجلسى معروف به صاحب بحارالانوار مى باشد.^([3])

کودکى

از دوران کودکى سید على در کتاب هاى تاریخى و رجالى مطلبى وجود ندارد، ولى آنچه مسلم است این است که وى در خانواده اى عالم، ادیب، متقى، روحانى، پر از مهر و محبت و با معنویت و در دامن بزرگانى چون پدر و مادر مهربانش رشد کرده است.

تحصیلات

سید على طباطبایى در ابتداى جوانى به کسب علم و فضیلت پرداخت. وى در تحصیل مقدمات نحو، صرف و سایر علوم از خود نبوغ فراوان نشان داد به طورى که مورد توجه علامه بزرگ، وحید بهبهانى(رحمه الله) قرار گرفت. از این رو، وحید بهبهانى(رحمه الله) از فرزندش، محمّد على بهبهانى خواست که استادى سید على را به عهده بگیرد و در درس فقه «مدارک الاحکام»، او را بپذیرد. بدین صورت، سید على در زمره شاگردان محمّد على بهبهانى درآمد.^([4])

وى در اندک زمانى، درجات ترقى را طى کرد و با این که از نظر سن، از همه هم شاگردى هاى خود بسیار جوان بود، گوى سبقت را از همه آن ها ربود و از همه پیشى گرفت به طورى که بعد از مدت کمى، در سال 1186 هـ .ق. نزد دائى بزرگوارش (وحید بهبهانى) افتخار شاگردى پیدا کرد و به درجه اجتهاد رسید و از بزرگانى همچون وحید بهبهانى و دیگران، اجازه نامه اجتهاد و روایت دریافت کرد.

بزرگان کوشش بى دریغ او را در راه تحصیل علم ستوده اند و گفته اند: او در راه کسب علم، سختى ها و تلخى هاى فراوانى را متحمل شد و علم را با گریه و زارى و مناجات به درگاه بارى تعالى تحصیل نموده است زیرا ظاهراً مدت تحصیل ایشان آن قدر نبوده است که بتوان در آن مدت کم به این رتبه عالى رسید.

ولى ایشان با همه این مشکلات و موانع، به درجات عالى علم رسید و شهره آفاق شد و این جز همّت والاى او و فضل خداوند منّان چیز دیگرى نبود.^([5])

سید على طباطبایى در فقه، اصول و حدیث تخصص کافى داشت گرچه تبحرش در اصول بیش از فقه بود، ولى شهرتش در فقه بیش از اصول مى باشد برعکس میرزاى قمى که هم عصر ایشان بود. میرزاى قمى تبحرش در فقه بیش از اصول بود، ولى شهرتش در اصول بیش تر است. از این رو، از سید على طباطبایى(رحمه الله) به صاحب ریاض که کتابى است فقهى و از میرزاى قمى به صاحب قوانین که کتابى است اصولى، تعبیر آورده مى شود و این شاید به خاطر آن بود که آن دو بزرگوار کتابى جامع در موضوع مورد تخصصشان تألیف نکردند.^([6])

عبادت صاحب ریاض(رحمه الله)

صاحب ریاض(رحمه الله) رمز موفقیت خود و رسیدن به کمال واقعى را در عبادت خداوند سبحان و راز و نیاز با معبود خود مى دانست و همان طور که قبلاً گفته شد، علم را با گریه و زارى و مناجات به درگاه بارى تعالى تحصیل نمود. دانشمندان علم تراجم، کثرت عبادت و ارتباط وى را با خداوند، بسیار ستوده اند و نوشته اند: وى عادتش بر این بود که شب هاى جمعه را تا به صبح، شب زنده دارى کرد و به عبادت حق تعالى مشغول مى شد^([7]) و هیچ وقت تهجد و نماز شبشان قطع نمى شد.^([8])

ویژگى هاى اخلاقى

صاحب ریاض(رحمه الله) از نظر سجایاى اخلاقى و فضائل معنوى، یگانه زمان خویش و انسانى کامل بود. صاحب مرآت الاحوال در مورد ویژگى هاى اخلاقى وى چنین مى گوید:

«وى عالمى است کم نظیر، و فضایل و محامدش عالمگیر و از بزرگان فضلاى دوران، و عمده علماى این خاندان، و متخلّق به اخلاق حمیده مصطفوى، و متأدب به آداب مرضیه، مرتضوى است. ماه ها و سال هاى بسیار باید بیاید تا مثل او عالمى به وجود آید.»^([9])

مهم ترین ویژگى صاحب ریاض(رحمه الله)احتیاط در حق الناس بود. ایشان در رعایت حقوق مردم بسیار دقت نظر به خرج مى داد و در این مورد سفارش هاى اکید مى کرد.^([10]) مامقانى در مورد شدّت و ورع و احتیاط صاحب ریاض(رحمه الله) نقل مى کند:

«وى روزى از رفتن به نماز جماعت خوددارى کرد. نمازگزاران نزد وى آمدند و علت ترک نماز جماعت را از ایشان جویا شدند. ایشان در جواب گفت: من امروز در عدالت خود اشکال دارم. از این رو، نمى توانم امام جماعت شما باشم. آن ها از علت اشکال ایشان نسبت به عدالت خود پرسیدند. وى گفت: دختر مولایم، وحید (همسر صاحب ریاض(رحمه الله)) حرف هایى به من زد که من کنترل خود را از دست دادم و به او گفتم: هر چه به من گفتى، به خودت برگردت. به همین جهت، من در عدالت خود اشکال مى کنم. از این رو، نمى توانم امام جماعت شما باشم. صاحب ریاض(رحمه الله) امامت جماعت را ترک گفت و دیگر نماز را با جماعت اقـامه نـکرده تا این که همسرش از او راضى شد و او را حلال نمود.^([11])

دشمنان او هم به تقوا و ورع ایشان اعتراف داشتند. میرزا احمد نیشابورى با این که با صاحب ریاض(رحمه الله) عناد بسیار داشت و افکار او را صحیح نمى پنداشت، ولى در کتاب رجالش درباره سید على صاحب ریاض مى نویسد:

«على بن محمّد على پسر ابو المعالى حسنى حسینى طباطبایى، محل تولد کربلا، استاد فقه و اصول و مجتهدى است خالص، احتیاط در امور را مراعات مى کند.»^([12])

فعالیت هاى اجتماعى

صاحب ریاض(رحمه الله) خدمات اجتماعى فراوانى انجام داد. وى براى دفاع از شهر کربلا در برابر هجوم وهابى ها، دیوار بلندى دور شهر کربلا در سال 1217 هـ .ق. بنا کرد^([13]) و براى حفظ نظم و رعایت قانون در شهر کربلا، دست به تأسیس نیروى انتظامى زد. ایشان قبیله اى از بلوچى ها را که بدنى قوى و روحیه اى خشن داشتند، در کربلا اسکان داد تا نظم و قانون را حفاظت کنند.

زمان مرجعیت ایشان مقارن با فتح هندوستان بود. از این رو، وجوهات اسلامى بسیارى از بلا فتح شده به دست ایشان مى رسید که درهم هاى رسیده به ایشان را با جهت کثرت و فراوانى آن ها، تشبیه به تپه هاى خاک کرده اند. وى از این وجوهات در جهت خدمات اجتماعى و عام المنفعه استفاده فراوانى کردند و خانه ها و باغ هاى زیادى را خریدارى و وقف فقیران و علمایى که در اطراف کربلا اسکان داشتند مجاور زمین مقدس کربلا نمودند و نیز از همان وجوهات خانه هاى بسیارى را در کربلا خرید و آنها را به ساکنان آنها وقف نمودند.^([14])

از جمله خدمات اجتماعى ایشان، بنا کردن مکان هاى مذهبى و تعمیر وتوسعه آن ها مى باشد. نمونه بارز این خدمات، بناى مسجد جامع کربلا است. این مسجد در نزدیکى بازار بزرگ تجارى کربلا واقع شده است که در سال 1220 هـ .ق. کار بناى آن به اتمام رسید. این مسجد که داراى مصلاى بزرگ است، بعد از صاحب ریاض نیز توسعه پیدا کرد و به جهت اقامه نماز جماعت و تولیت آن توسط میرزا على نقى طباطبایى (متوفا: 1289 هـ .ق) این مسجد به مسجد جامع میرزا على نقى طباطبایى شهرت یافت.^([15])

فعالیت هاى فرهنگى ـ تبلیغى

آیت الله سید على طباطبایى(رحمه الله) همانند سایر علماى بزرگ اسلام، در جهت تبیین، نشر و گسترش دین مبین اسلام و تقویت آن، کوشش هاى فراوانى نمود. او با تمام قواى خود، دین را ترویج و در این راه تمام وسایل لازم را به کار گرفت. مهمترین این فعالیت هاى، تربیت دانشمندان بزرگ اسلامى بود.^([16]) او به امر استاد خود، وحید بهبهانى(رحمه الله)، کرسى درسى را در کربلابه عهده گرفت و به تربیت طلاب اشتغال پیدا کرد. به برکت نفوس قدسى وى، دانشمندان و بزرگان بسیارى به درجه علم و مقامات بلند ارتقا یافتند. شاگردان فراوانى در درس او حاضر مى شدند که از نظر علم و کمال و فضل در درجه اعلایى بودند.^([17])

صاحب ریاض(رحمه الله) علاوه بر تربیت مبلغان و محدّثان و فقیهان به تألیف کتاب پرداخت. مهم ترین کتاب وى، «ریاض المسائل» است. وى افکار اسلامى را تقویت کرد و در مقابل افکار انحرافى و انحطاطى مثل اخبارى گرى ایستاد و با قوت و توانایى عجیبى که در بیان، جدل، مباحثه و مناظره داشت، با صاحبان افکار به بحث و مجادله پرداخت و از این طریق آنان را نسبت به عقاید باطلشان آگاه نمود. «الرسالة البهیه» از جمله آثار ارزشمند وى است که در آن، به رد آراء و نظرات اخبارى ها پرداخته است.^([18])

استادان

آیت الله سید على طباطبایى(رحمه الله) در درس استادان بزرگى، مثل وحید بهبهانى، محمّد على بهبهانى (فرزند وحید بهبهانى) و صاحب حدائق حاضر شد و از آنان کسب فیض کرد.^([19]) او از مشهورترین شاگردان وحید بهبهانى محسوب مى شد. شیخ ابو على در «منتهى المقال» از میان انبوه شاگردان وحید بهبهانى، تنها شرح حال علامه بحرالعلوم(رحمه الله) و صاحب ریاض(رحمه الله)را نوشته است و این نشانگر عظمت و بزرگى آن دو فقیه است.^([20])

صاحب ریاض(رحمه الله) به سبب مقام والاى علمى صاحب حدائق، شب ها در درس او حاضر مى شد و از محضر ایشان کسب علم مى نمود.^([21])

شاگردان صاحب ریاض(رحمه الله)

صاحب ریاض(رحمه الله) شاگردان زیادى را در فقه، اصول، حدیث و تاریخ پرورش داده است. معروفترین آن ها عبارتند از:

شیخ ابو على (متوفا: 1215 هـ. .ق.): نویسنده منتهى المقال.

شیخ اسدالله دزفولى(متوفا: 1237 هـ. .ق.) نویسنده مقابس الانوار.

سید محمّد باقر شفتى، معروف به حجت الاسلام رشتى (متوفا: 1260 هـ. .ق.) مؤسس مسجد سیّد اصفهان.

جواد بن محمّد حسینى عاملى: نویسنده مفتاح الکرامه فى شرح قواعد العلامه.

مولى جعفر استرآبادى.

محمّد تقى شهید برغانى قزوینى (متوفا: 1270 هـ. .ق.) نویسنده: المجالس.

محمّد صالح برغانى (متوفا: 1270 هـ. .ق.) نویسنده: مخزن البکاء.

محمّد شریف آملى مازندرانى.

احمد بن زین الدین احسایى.

خلف بن عسکر کربلایى.

سید محمّد مجاهد طباطبایى.

سید مهدى طباطبایى.

سید حسین موسوى خوانسارى.^([22])

تألیفات

1 ـ ریاض المسائل فى بیان الاحکام بالدلائل.

2 ـ شرح مفاتیح الشرایع.

3 ـ رساله تثلیث التسبیحات الاربع فى الاخیرتین.

4 ـ رساله الاصول الخمس.

5 ـ رساله الاجماع و الاستصحاب.

6 ـ رساله تحقیق حجیت مفهوم موافقت.

7 ـ رساله جواز الاکتفاء بضربة واحدة فى التیمم مطلقا.

8 ـ رساله اختصاص الخطاب الشفاهى الحاضر فى مجلس الخطاب.

9 ـ رساله منجزات المریض.

10 ـ رسالة الکفّار المکلفون بالفروع.

11 ـ رساله اصالة برائة ذمة الزوج عن المهر.

12 ـ رساله حجیة الشهرة.

13 ـ رساله حلیة النظر الى الاجنبیّة فى الجمله و اباحة سماع صوتها کذلک.

14 ـ حاشیة على معالم الدین وملاذ المجتهدین.

صاحب ریاض علاوه بر تألیفات فوق، جزواتى ناتمام در مورد مسائل فقهى و اصولى دارند که از جمله آن ها، جزوه اى در شرح «مبانى الاصول الى علم الاصول» علاّمه مى باشد. نیز حواشى متفرقه اى بر «حدائق الناضره» شیخ یوسف بحرانى و «مدارک الاحکام» از جمله آثار قلمى ایشان مى باشد.^([23])

مهم ترین اثر صاحب ریاض(رحمه الله

«ریاض المسائل فى بیان الاحکام بالدلائل» یا «ریاض المسائل و حیاض المسائل» و یا «شرح کبیر» مهم ترین اثر فقهى صاحب ریاض(رحمه الله)مى باشد. این اثر کم نظیر و بسیار مهم شرح «مختصر النافع» محقق اول است. نوشتن آن در نیمه شب جمعه، بیست و هفتم ماه صفر سال 1192 هـ .ق. به اتمام رسیده است.^([24])

ریاض المسائل یک دوره کامل فقه استدلالى از باب طهارت تا باب دیات در دو مجلد مى باشد، که حاوى نظرات بزرگانى فقه مثل شیخ طوسى، صدوق، علاّمه حلّى، شهید اول، شهید ثانى، قاضى سعید الدین، کلینى، محمّد باقر سبزوارى، طبرسى، راوندى، فاضل مقداد، فخرالمحققین، مقدس اردبیلى و دیگر بزرگان است.^([25])

شیوه ورود و خروج صاحب ریاض(رحمه الله) در مسائل فقهى در این کتاب بدین صورت است که ابتدا، با طرح مسئله فقهى و تبیین مفهوم موضوع آن، به ذکر نظرات مختلف و ادله آنان مى پردازد و با بیانى شیوا و در عین حال، مستدل و متقن به نقد آنان مى پردازند و سپس براى اثبات فتواى خود، به ادلّه شرعى استناد مى کند. ترتیب منطقى نظرات و ادله و نقد آن ها طورى است که خواننده در مطالعه آن احساس خستگى نمى کند. به همین جهت، این کتاب طى سال ها یکى از کتب درسى حوزه هاى علمیّه بوده و هم اکنون نیز یکى از کتاب هاى مرجع و مورد تحقیق فضلا و فقها است.

میرزا محمّد على مدرس در وصف این کتاب مى گوید:

«این کتاب ریاض المسائل در غایت جودت و متانت و به طور اختصار، حاوى اکثر اقوال و ادله فقهیه با عبارات فصیحه و مسجعه بوده و مرجع استفاده اکابر و فحول و این کتاب، شرح مختصر نافع محقق اول است و بارها در ایران چاپ شده و معروف به شرح کبیر است.»^([26])

نویسنده مرآت الاحوال جهان نما» این کتاب را دلیل بر فضل و علوّ مرتبت سید على طباطبایى(رحمه الله) مى داند و مى گوید:

«شرح کبیر و صغیرش بر مختصر نافع و رسایل بسیار بر مراتب تسلطش در فقه و اصول گواه اند.^([27]) شاگردش، محقق کاظمى دزفولى در مقدمه مقابس الانوار مى گوید: براى سید على طباطبایى(رحمه الله) دو شرح معروف بر مختصر نافع است. یکى، شرح کبیر که به ریاض المسائل نام گذارى شده است و دیگرى، شرح صغیر است که هر دو در اصول مسائل فقهى و از بهترین کتاب هاى موجود مى باشند.»^([28])

محقق کنتورى در این مورد مى گوید:

ریاض المسائل کتابى است دقیق و متین، که از آن کمال و توانایى فراوان مصنفش شناخته مى شود. در این کتاب بر تمام ابواب فقه، از طهارت تا دیات استدلال شده است.^([29])

نویسنده: «منتهى المقال» در توصیف «ریاض المسائل» چنین مى نویسد:

«ریاض المسائل کتابى است در نهایت نیکویى، که مثل آن سابقه نداشته است. هر آنچه از ادله و نظرات به ایشان رسیده در آن کتاب ذکر کرده است، به طورى که انجام آن بر غیر ایشان، مشکل بلکه محال مى باشد.»^([30])

از نگاه دیگران

صاحب ریاض(رحمه الله) از بزرگانى است که نزد فقیهان و دانشمندان علم رجال، مقام و منزلت خاصى دارد. آنان در وصف این عالم جلیل القدر مطالب فراوانى گفته اند. نویسنده «تراث کربلا» مى گوید:

«او در خانواده علم و ادب و تقوا نشو و نمو کرد و شهرتش آفاق را پر کرد، و علماى مشهور عصرش شاگرد او بودند.»^([31])

وى از نویسنده «مطالع الانوار» نقل مى کند که درباره صاحب ریاض چنین مى گوید:

«او خورشید فلک إفاضه است بَدْر آسمان عزّت و سعادت است، احیا کننده قواعد زیبایى شریعت است، قانونگذار قوانین عمل کنندگان است، پناهگاه فقهاى کامل است.»^([32])

نویسنده «ریحانة الادب» در توصیف صاحب ریاض مى گوید:

«او از متبحرین، ثقات و اعیان علماى امامیه اوایل قرن سیزدهم هجرى است که فقیه اصولى، متتبع، محقق، مدقق، جلیل القدر، یگانه زمان و مرجع بزرگان طراز اول وقت مى باشد.»^([33])

نویسنده: «منتهى المقال» که از شاگردان مهم صاحب ریاض(رحمه الله) بوده، در این باره چنین مى نویسد:

«وى ثقه اى عالم و روشن بین، فقیهى فاضل و بزرگ و جلیل القدر و یگانه زمان، داراى خلقى نیکو و حلم عظیم است. من مدتى در مجلس افاده وى حاضر گشتم.»^([34])

سید محمّد زنوزى که از شاگردان صاحب ریاض(رحمه الله) است، در «ریاض الجنة» چنین مى نویسد:

«على، پسر محمّد على طباطبایى، استاد اعظم ما، عالم، عامل، کامل، فاضل، باذل، عادل، فقیه، وحید، تقى، نقى، زاهد، ثقه، مؤثق و صاحب اخلاق کریمه و اوصاف عظیمه است.»^([35])

شاگرد دیگر صاحب ریاض(رحمه الله) نویسنده «مقابس الانوار» است. وى در وصف استاد خود چنین مى گوید:

«استاد یگانه، سید محققین و سند اهل دقت، علامه نو آور، مالک مجامع فضل با تقریر و تحریرش، شاخه شجره رسالت و امامت، گل باغستان جلالت و کرامت، رافع علوم دینیه با پرچم رفعت، جامع محاسن درایت و روایت، زنده کننده دین اجدادِ برگزیده خود، مُبَیِّن مشکلات دینِ مُبین به بهترین برهان و فصیحترین بیان، نادره زمان، خلاصه افاضل اعیان، دارنده فضائل و مفاخر گوناگون که در همه آن ها بر اولین و آخرین فائق آمده، نخستین استاد و سناد من و ملاذ ]همراه[ معتمد من.»^([36])

وحید بهبهانى که استاد بزرگ صاحب ریاض به حساب مى آید، در اجازه اى که به ایشان داده است، در توصیف وى چنین مى گوید:

«طلب اجازه نمود از من، سید سند، ماجد امجد، موفق مسدد، رشید ارشد، محقق مدقق، عالم کامل، فاضل باذل، صاحب ذهن دقیق و فهم سرشار، پاکزاد پاک سرشت، نابغه روشندل، صاحب نسل جلیل و رفیع و حسب جمیل، داراى طبع وقّاد و ذهنى نقاد، فرزند روحانى من میر سید على پسر سید محمّد على.»^([37])

وفـات

خورشید عمر صاحب ریاض(رحمه الله) در سال 1231 هـ .ق. در کربلا غروب کرد. بدن مطهر وى را نزدیک قبر وحید بهبهانى، در رواق مطهر سیدالشهداء(علیه السلام)، پایین پاى شهدا به خاک سپردند.^([38])

فـرزندان

صاحب ریاض دو فرزند دانشمند تربیت کرد و به جامعه اسلامى تحویل داد که هر کدام منشأ خدمات بسیار شدند. فرزند بزرگ ایشان، سید محمّد طباطبایى معروف به سید محمّد مجاهد (متوفا: 1243 هـ .ق.) است. وى آثار فراوانى از جمله، مناهل، مفاتیح، استصحاب را نگارش کرده است.^([39]) او عالمى فقیه، اصولى، ادیب، عابد، زاهد و داماد سید مهدى بحرالعلومبود.^([40])

فرزند دانشمند دیگر سید على طباطبایى، سید مهدى طباطبایى (متوفا: 1231 هـ .ق.) از استادان مشهور حوزه علمیّه کربلا بود که به پرورش طلاب اشتغال داشت.^([41])

نوادگان صاحب ریاض نیز داراى فضل و کمال بودند. میرزا على نقى (متوفا: 1289 هـ .ق.)

سید میرزا ابوالقاسم و سید محمّد باقر(متوفا: 1331 هـ .ق.)، سید محمّد صادق(متوفا: 1338 هـ .ق.)، سید عبدالحسین، سید حسن، سید محمّد تقى، سید محمّد على، سید مرتضى و دیگران که منصوب به خاندان طباطبایى هستند و هم اکنون نیز این سلسله جلیله ادامه دارد و منشأ خیرات و برکات علمى فراوان براى جامعه اسلامى است.^([42])

[1] - اعیان الشیعه، ج 8، ص 314 تراث کربلا، ص 183.

[2] - فوائد الرضویه، ص 404 وحید بهبهانى، ص 99.

[3] - اعیان الشیعه، ج 8، ص 314 فوائد الرضویه، ص 324.

[4] - منتهى المقال، ص 224.

[5] - وحید بهبهانى، ص 190.

[6] - ریحانة الادب، ج 3، ص 370.

[7] - فوائد الرضویّه، ص 324.

[8] - تُراث کربلا، ص 183.

[9] - مرآت الاحوال، ج 1، ص 165.

[10] - تُراث کربلا، ص 183.

[11] - تنقیح المقال، ج 2، ص 307.

[12] - همان و بهجة الامال، ج 5، ص 529.

[13] - تُراث کربلا، ص 184 اعیان الشیعه، ج8، ص315.

[14] - مرآت الاحوال، ج1، ص166 اعیان الشیعه، ج8، ص315.

[15] - تُراث کربلا، ص 147.

[16] - اعیان الشیعه، ج 8، ص 315.

[17] - فوائد الرضویّه، ص 404.

[18] - تُراث کربلا، ص 156 فوائد الرضویه، ص314 روضات الجنات، ج4، ص405.

[19] - همان، ج 4، ص 402.

[20] - منتهى المقال، ص 224.

[21] - روضات الجنات، ج 4، ص 402.

[22] - روضات الجنات، ج4، ص403 ریاض المسائل، ج1، ص111.

[23] - اعیان الشیعه، ج8، ص 315 روضات الجنات، ج4، ص400 تنقیح المقال، ج 2، ص 307 منتهى المقال، ص224.

[24] - ریاض المسائل، ج 1، ص 114.

[25] - ریاض المسائل، ج 1، ص 1 (دو جلدى).

[26] - ریحانة الادب، ج 3، ص 371.

[27] - مرآت الاحوال، ج 1، ص 166.

[28] - مقابس الانوار، ص 19.

[29] - ریاض المسائل، ج 1، ص 115.

[30] - منتهى المقال، ص 224.

[31] - تراث کربلا، ص 183.

[32] - همان.

[33] - ریحانة الادب، ج 3، ص 370.

[34] - منتهى المقال، ص 224.

[35] - وحید بهبهانى، ص 190.

[36] - مقابس الانوار، ص 19.

[37] - مرآت الاحوال، ج 1، ص 647.

[38] - فوائد الرضویه، ص 324 تنقیح المقال، ج 2، ص 307 الاعلام، ج 5، ص 17.

[39] - ریحانة الادب، ج 3، ص 372.

[40] - منتهى المقال، ص 224.

[41] - مرآة الاحوال، ج 1، ص 165.

[42] - تراث کربلا، ص 98.

منبع:فرهیختگان تمدن شیعه