ملاّ على واعظ خیابانى تبریزى
(1282ـ1367ق)
نویسنده: محمّد الوانساز خویى
درآمد
عالم فرهیخته، آیت الله حاج ملاّ على فرزند عبدالعظیم واعظ تبریزى خیابانى[1] از تراجم نگاران و کتابشناسان خبیر قرن چهاردهم هجرى است. نام او براى پژوهش گران و شرح حال نگاران آشناست. او سال ها در راه تبلیغ احکام الهى، تألیف آثار گرانبها و وعظ و ارشاد خلق خدا قدم برداشت و صادقانه در این راه خدمت نمود.
این نوشته کوتاه نگاهى دارد بر زندگانى سراسر تلاش و کوشش وى با امید به این که موجبات شادى روح بلند این عالم فرزانه را فراهم آورده باشد.
ولادت و تحصیلات
خطیب وارسته، آیت الله حاج ملاّ على واعظ خیابانى تبریزى[2] در تاریخ 28 شوّال 1282ق، در یکى از محلات قدیمى تبریز به نام «حکم آباد» دیده به جهان گشود. دوران کودکى را در آغوش پدر و مادر سپرى نمود و آنگاه دروس مقدماتى و ادبى همچون صرف و نحو را نزد ادیب فرزانه مرحوم ملاّ نور محمّد مشهور به مقدّس اهرابى آموخت و سپس به مدرسه طالبیه انتقال یافت و معانى، بیان، بدیع، منطق را پیش حاج میرزا احمد فخرالعلماء شرابیانى و آقا میرزا عبدالغفور اشلقى و دیگر استادان فن به شاگردى نشست و بهره ها برد. او همچنین کتاب خلاصة الحساب را از عالم فاضل حاج محمّد صادق ساعتى و سى فصل را از استاد ماهر میرزا عبدالعلى منجّم تبریزى و شرح لمعه، ریاض، مکاسب و رسائل را در محضر آیت الله حاج ملاّ احمد تاهباز و دیگر استادان تبریز فراگرفت و از علم سرشار آنها خوشه ها چید و از دوره سطح فارغ گردید.[3]
وى سپس مدت هاى متمادى در دروسِ دو استاد ممتاز حوزه علمیّه تبریز که تازه از نجف اشرف برگشته بودند حاضر مى شود و پایه هاى علمى خویش را مستحکم مى نماید. خود در این مورد مى گوید:
«حقیر زیاده از بیست[4] سال در خدمت آیت الله حاج میرزا اسدالله مجتهد بزازى تبریزى[5] تلمّذ و استفاده کردم با اینکه سطوح فقه و اصول را از قبیل شرح لمعه و ریاض و مکاسب و رسائل را نزد اساتید تبریز کاملا خوانده بودم، پس از مراجعت حضرت معظم له و مرحوم حجّة الاسلام حاج سیّد احمد آقا خسروشاهى ـ قدّس سرّهماـ از نجف اشرف مجدداً خواندم».[6]
مشایخ اجازه
واعظ خیابانى، در اثر جامعیّت علمى و ارتباط نزدیک با دانشمندان علوم اسلامى از بزرگان حوزه هاى علمیه نجف اشرف، قم، کاظمین و تبریز اجازات جامع روایى و امور حسبیه دریافت داشته که متن هر کدام از آنها علم و فضل و دانش او را نشان مى دهد. اسامى مشایخ وى به ترتیب تاریخ صدور اجازه چنین است:
1. شیخ عبّاس قمى، (24 رمضان المبارک 1342ق).[7]
2. شیخ جعفر نقدى، (ربیع الثانى 1346ق).[8]
3. شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء، (23 شعبان المعظم 1347ق).[9]
4. میرزا احمد مجتهد تبریزى قراجه داغى، (27 شعبان المعظم 1347ق).[10]
5. میرزا على آقا حسینى شیرازى، (7 شوال المکرم 1347ق).[11]
6. سیّد ابوالحسن اصفهانى، (20 محرم الحرام 1358ق).[12]
7. سیّد محمّد حجّت کوهکمرى، (8 ربیع الاوّل 1358ق).[13]
8. سیّد حسین بروجردى، (20 ربیع الثانى 1366ق).[14]
9. میرزا محمّد على اردوبادى.[15]
10. حسین قمى.[16]
11. میرزا فتاح شهیدى.[17]
12. شیخ محمّد باقر بیرجندى.[18]
13. میرزا محمّد تهرانى عسگرى.[19]
14. شیخ على کاشف الغطاء.[20]
15. سیّد حسن صدر.[21]
16. شیخ محمّدجواد بلاغى.[22]
ایشان همچنین به برخى از دانشمندان اسلامى از جمله به آیت الله حاج شیخ جعفر اشراقى تبریزى نوبرى (23 ذى الحجه 1356ق) و آیت الله شیخ نصرالله شبسترى(1292ـ1382ش.) اجازه نقل حدیث داده است. [23]
خطابه
او در زمان خویش از واعظان زبردست و از مشهورترین سخنرانان ایران به شمار مى رفت. به منبر و خطابه علاقه مفرطى داشت به طورى که بعد از اتمام سطوح به خطابه روى آورد و بیشترین آثار علمى خویش را در این زمینه به نگارش درآورد.
شیخ آقا بزرگ تهرانى او را در وعظ و خطابه از مشاهیر وعاظ ایران و از افاضل رجال با کفایت منبر یاد کرده و فعالیّت هاى علمى و تبلیغى وى را مى ستاید[24] و کتاب دایرة المعارف تشیّع هم در این خصوص مى نویسد:
«ملاّ على خیابانى در وسعت اطلاعات به ویژه در زمینه تاریخ و تراجم کم نظیر بود و خود در مقدمه کتاب «علماى معاصرین» تصریح کرده است که از عنفوان جوانى به تاریخ و تراجم علاقه شدیدى داشته است. همچنین ذوق و شوق تألیف و خطابه در وجودش موج مى زد بدین سبب پس از فراغت از دوره سطح از همان ایّام تحصیلات عالى به تألیف و تحقیق و نوشتن همچنین خطابه و وعظ و سخنرانى پرداخت. او از مشهورترین واعظان و خطیبان ایران به ویژه آذربایجان بوده به همین خاطر «واعظ خیابانى» خوانده مى شد[25]».
ویژگى هاى فردى
در مورد صفات و ویژگى هاى اخلاقى ـ انسانى ایشان در کتاب هاى تراجم مطلب به خصوصى قید نشده است، ولى از عبارات مشایخ اجازه و تقریظ هاى که علماء بزرگ بر کتاب هاى ایشان نگاشته اند محبت وى به اهل بیت، اشتیاق زیاد او به تألیف، مطالعه، علم و فضل معظم له مورد تأیید قرار گرفته است. براى نمونه شیخ آقا بزرگ تهرانى در خصوص وى مى نگارد:
«او عشق و علاقه فراوان به مطالعه، قرائت و تألیف دارد و در اثر همین علاقه تعداد کثیرى از آثار مفید و ارزنده از خود به یادگار گذارده است که همین کتاب ها به کثرت تتبع و وسعت معلومات و اطلاعات او دلالت دارد[26]».
سفرهاى پُر بار
به طور کلى سفرهاى آیت الله حاج ملاّ على واعظ خیابانى را مى توان به دو دسته تقسیم کرد.
الف) سفرهاى مذهبى ـ زیارتى.
ایشان بارها جهت زیارت خانه خدا و قبور مقدّس ائمه هدى ـ علیهم السلام ـ و زیارت قبله اوّل مسلمین عزم سفر بسته و با کمى امکانات و سختى راه ها خود را به مزار مطهّر آنها رسانده و نسبت به ساحت والاى آنها عرض ادب کرده است. خود وى در خصوص این سفرها مى نویسد:
«بحمد الله الملک الوهّاب، 2 مرتبه به حج بیت الله الحرام و 6 دفعه به زیارت ارض اقدس رضوى و 3 مرتبه به تقبیل اعتاب مقدسه ائمه عراق ـ علیهم الصلوة و السّلام ـ و زیارت بیت المقدّس و قدس خلیل الله موفّق شدم[27]».
ب) سفرهاى علمى ـ سیاحتى.
وى همچنین براى دیدار با دانشمندان اسلامى و تحقیق در آثار و تألیفات علماى شهرهاى دور و نزدیک به شهرهاى مختلف ایران سفر نموده که مى توان به دو سفر زیر اشاره نمود:
سفر اوّل وى در روز چهار شنبه سوّم ربیع الثانى سال 1352ق برابر 1312ش بود که وارد خوى شد و بعد از 15 روز توقف در آن شهر، شنبه جمادى الاولى همان سال به موطن اصلى خود ـ تبریز ـ مراجعت نموده است.
سفر دوّم ایشان در سال 1353ق بوده، هدف از این سفر زیارت مرقد شریف حضرت امام رضا (ع) بوده است. به همین منظور روز دهم جمادى الثانى سال 1353ق وارد زنجان گردیده و 8 روز در آنجا اقامت گزیده است. در بیست و دوّم جمادى الثانى به تهران و در آخر همان ماه به شهر مقدّس قم وارد شده است. او پانزدهم رجب دوباره به تهران برگشته و بعد از آن مدتى عازم مشهد مقدّس گردیده و تا دهم شعبان در آن شهر اقامت گزیده است. امّا زمان برگشت وى از مشهد معلوم نیست.
آیت الله خیابانى در این دو سفر تمام خصوصیات و ویژگى هاى علماء و کتاب هاى خطى مهمى را که ملاحظه کرده بود با دقّت فراوان در یک دفترچه 200 برگى به نگارش در آورده و آن را «ذخایرالاسفار» نامیده است.
شایان یادآورى است که نسخه هایى که وى در این سفرها ملاحظه کرده، یا از بین رفته اند و یا در صورت وجود تاکنون شناسایى نشده اند. همچنین اسامى علمایى که ذکر کرده و شرح حال مختصرى از آنها به دست داده، اغلب در کتاب هاى تراجم یافت نمى شود.[28]
کتابخانه شخصى
کتابخانه شخصى آیت الله حاج ملاّ على واعظ خیابانى، متشکل از کتاب هاى خطى و چاپى بوده که آیت الله شیخ آقا بزرگ تهرانى در بیشتر جلدهاى الذریعه از کتاب هاى نفیس ایشان یاد مى نماید. ایشان اسامى کتاب هاى خطى موجود در کتابخانه اش را در آخر کتاب «وقایع الایام فی احوال شهرالصیام» آورده و آنها خیلى استادانه و ماهرانه توضیح داده است. لازم به یادآورى است که بیشتر کتاب هاى دست نویس مؤلف پس از وفاتشان به کتابخانه آیت الله العظمى سیّد شهاب الدّین مرعشى نجفى در شهر مقدّس قم منتقل شده و در آن کتابخانه نگه دارى مى شود.
تألیفات
آیت الله واعظ خیابانى عالمى پّرتلاش بوده و تمام زندگى خود را با نوشتن و تألیف سپرى نموده است. او از تمامى لحظات عمر خویش براى نوشتن و ضبط آثار و اخبار ائمه معصومین (ع) و احیاى میراث غنى تشیّع سود جسته و بنا به تصریح خودش از سال 1305ق (20 سالگى) تا سال 1355ق بیش از 50 اثر در موضوعات مختلفى همچون ادبیات، تاریخ، جغرافیا، عقاید، اخبار، مواعظ، رجال، و...، به رشته نگارش در آورده است. [29]
اولیّن شهید محراب، آیت الله حاج میرزا محمّد على قاضى طباطبایى در خصوص آثار علمى وى مى نویسد:
«در میان مشایخ محدثین عصر ما نیز مرحوم علاّمه محدث، ثقه جلیل، آقاى حاج مولى على واعظ تبریزى خیابانى صاحب مجلدات وقایع الایام ـ رحمه الله تعالى ـ رویّه بسیار خوبى در تألیفاتش دارد هر چه از ضعیف و قوى و صحیح و سقیم نقل کرده، مصدر و سند نقل خود را نشان داده است[30]».
متأسفانه بیشتر کتاب هاى وى که مشحون از اطلاعات کتابشناسى، تاریخى، جغرافیایى و علمى است به صورت دست نوشت باقى مانده و تعداد کمى از آنها به چاپ رسیده است. آنچه در پى مى آید فهرست بخشى از آثار چاپى و خطى وى است که از لابه لاى کتاب هابیرون کشیده شده است.
1. وقایع الایام، 4 جلد،[31] بدین تفصیل
جلد اوّل: وقایع الایام در احوال رجب و شعبان.
کتابى است جامع و مفید در وقایع و اعمال ماه رجب و شعبان که در 586 صفحه تدوین یافته است. این کتاب در سال 1325ق در مطبعه کربلائى اسد آقا و به اهتمام فرزند ایشان محمّد اسماعیل در تبریز به چاپ رسید.
جلد دوّم: وقایع الایام در احوال محرم الحرام.
این کتاب به علت حوادث عظیم، فتنه هاى بسیار، ناامنى هاى موجود در جامعه آن روز و سفر نویسنده به بیت الله الحرام هفت سال بعد از تألیف جلد اوّل به رشته تحریر در آمده است. مؤلف در این خصوص مى نویسد:
«در سال سى و یک از فضل و عنایت ملک علاّم شرف زیارت بیت الله الحرام... مُیسّر گردید و عهد کردم که اگر به سلامت از آن سفر برگردم به اتمام این کار اهتمام بنمایم... و چون در اواسط محرم سى و دو به وطن مألوف برگشتم در اوّل جمادى الاولى به عزم درست و نیت راسخ بدون تردید به این امر ابتداء گردید».
این نوشتار براى بار اوّل در سال 1340ق با تقریظ مرجع تقلید وقت، آیت الله حاج میرزا صادق آقا مجتهد تبریزى در 677 صفحه و بدون حواشى در تبریز به چاپ رسید و چاپ دوّم آن با افزایش حواشى و تقریظ ادیب فرید، آقا سیّد عبدالحمید تبریزى غیاثى، در سال 1351ق در مطبعه علمیّه آقا اسماعیل در تبریز به زیور چاپ آراسته گردید.[32]
جلد سوّم وقایع الایام فی احوال شهر الصیام.
کتابى است بسیار سودمند در احوال ماه مبارک رمضان و مُزین به تقریظ آیت الله حاج میرزا محمّد على اردوبادى. نویسنده در این کتاب توضیحات جامع و پُرفایده اى در تفسیر برخى از آیات قرآن کریم و روایات مشکله ارائه نموده و سپس در حاشیه کتاب اطلاعات مفیدى در شرح حال اصحاب، تابعین، محدثین، حکماء، ادباء و نحویین گزارش کرده است. این کتاب مأخوذ از 210 منبع بوده و پس از تألیف، از اوّل تا آخر مورد تصحیح و مقابله مؤلف و آقا میرزا حسن راثى خیابانى گرفت و سپس در سال 1351ق در 667 صفحه به سعى و اهتمام آقاى مشهدى اسماعیل در مطبعه علمّیه تبریز به چاپ رسید. [33]
جلد چهارم: وقایع الایام فی تتمة محرم الحرام.
این کتاب معروف به «تتمه محرم» بوده و مزین به تقریظ دو فقیه بى بدیل، آیت الله حاج میرزا فتاح شهیدى و آیت الله حاج شیخ جعفر نقدى است. آیت الله حاج میرزا محمّد على مدرّس خیابانى تبریزى در اوّل کتاب در معرفى تتمه محرم مى نویسد:
«... همانا اثرى است پربُها و رخشنده و گوهرى است متلالى و درخشنده که علاوه بر احیاء آثار اهل بیت عصمت و خانواده طهارت صلوات الله علیهم اجمعین حاوى مطالب متنوعه علمیّه و تاریخیّه و ادبیّه و تحقیقات مقاصد مهمه و توضیحات کلمات معضله و ترجمه حال جمعى از علماء و ادباء خاصّه و عامّه و شطرى از از اکابر رواة اخبار دینیّه بوده و محل استفاده صغیر و کبیر...».
تتمه محرم مأخوذ از 133 منبع بوده و در سال 1362ق در 402 صفحه با سرمایه ى دوست مؤلف، آقاى مشهدى محمّد على توتونچى به چاپ رسیده است[34].
2. علماى معاصرین[35]
کتابى است مورد احترام و اعتماد پژوهشگران و محققان علوم اسلامى که در 81 سالگى مؤلف آن را به رشته تحریر درآورده است. این کتاب حاوى شرح حال 300 تن از مشاهیر و بزرگان علم و فقاهت شیعه بوده که در دو مقصد تدوین یافته است.
مقصد اوّل در احوال اشخاصى است که از ابتداء بلوغ مؤلف (سال 1299ق) تا سال تألیف کتاب (سال 1363ق) به رحمت ایزدى پیوسته اند.
مقصد دوّم در شرح حال افرادى است که در سال تدوین کتاب در قید حیات بودند.
کتاب فوق در سال 1325ش/1365ق به همّت و نفقه تاجر نیکوکار حاج محمّد باقر آقا خویى کلکتّه چى و خط طاهر خوشنویس، در مطبعه اسلامیّه در تهران به چاپ رسید. کتاب یاد شده در سال 1383ش با تحریف نام اصلى با عنوان «علماى معاصر» از سوى انتشارات نوید اسلام در قم به چاپ رسیده است.
3. فهرست وقایع الایام[36]
کتابى است در 300 صفحه در احوال جمیع ایّام با ذکر مدارک و منابع. [37]
4. تلخیص جلد اوّل وقایع الایام
5. تلخیص جلد دوّم وقایع الایام
6. ذخایر الاسفار[38]
این کتاب حاصل دو سفر مؤلف بوده که در دو مقصد تدوین یافته است:
مقصد اوّل حاوى مطالب مهمى است از مشاهدات مؤلف به دو شهر خوى و ارومیه که بعد از چاپ جلد سوّم «وقایع الایام» در سال 1352ق برابر با 1312ش به شهرهاى یاد شده صورت گرفته است.
مقصد دوّم گزارش سفر دیگر مؤلف به فاصله یک سال از سفر قبلى (1353ق) است، که با هدف زیارت بارگاه ملکوتى حضرت ثامن الائمه حضرت رضا علیه السلام بوده است. مؤلف در این دو سفر با علماى زیادى ملاقات نموده و کتب خطى مهمى را ملاحظه کرده و هر یک را با مشخصات دقیق ضبط نموده است. این کتاب به کوشش و تصحیح على صدرایى خویىدر دفتر سوّم میراث اسلامى ایران در سال 1375ش از سوى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، در قم به چاپ رسیده است.
7. انتخاب الاسفار
منتخب از چند کتاب خطى نادر است که مؤلف بر آنها دست یافته و براى خویش گلچین نموده است. [39]
8. منتخب المقاصد و منتخب الفواید، 8 جلد، بدین تفصیل
مؤلف پس از اینکه جلد اوّل کتاب وقایع الایام خود را به پایان برد برآن شد که مطالب متفرقه جدید را که ضمن خواندن کتاب هاى مختلف به دست مى آورد و مناسب با منبر و تألیفاتش مى باشد، در جُنگى گردآورى کند و براى خودش نگاه دارد.
این جُنگ محتوى مطالب اعتقادى، تاریخى، اخلاقى، تفسیرى و حدیثى و همچنین قصائدى انتخاب شده در فضائل، مناقب و مصائب حضرات ائمه معصومین (ع) و پند و اندرز بوده است. [40]
جلد اوّل: منتخب المقاصد و منتخب الفواید[41].
جلد دوّم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید.
این کتاب در روز چهارشنبه هشتم جمادى الاولى 1336ق به پایان رسیده است[42].
جلد سوّم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید،
این کتاب در شب بیست و هشتم جمادى الاخر 1341ق به پایان رسیده است[43].
جلد چهارم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید،
این کتاب در روز 25 جمادى الاول 1345ق به پایان رسیده است[44].
جلد پنجم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید،
این کتاب در پانزدهم ذى الحجه 1349ق به پایان رسیده است[45].
جلد ششم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید.
این کتاب انتخاب شده از دواوین شعراء بوده و در 16 ذى الحجه 1349ق به پایان رسیده است. [46]
جلد هفتم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید[47].
جلد هشتم: منتخب المقاصد و منتخب الفواید[48].
9. تحفة الاحباء فی شرح قصیدة سیّد الشعراء، (العینیه)
این اثر که اوّلین تألیف مؤلف بوده به خواهش یکى از اعیان دولت در زمان تحصیل در ایّام تعطیل نوشته است. آغاز تحریر این کتاب روز شنبه 2 دى الحجّه 1305ق و انجام روز دوشنبه 25 همان ماه بوده است[49].
10. کفایة الانام فی وقایع الایام
کتابى است در تاریخ و حوادث روزانه سال قمرى که از اوّل ماه محرم شروع شده است. گویا این کتاب پیش نویس کتاب «وقایع الایام» بوده که بعداً بطور منظّم و با اضافات تدوین شده است[50].
11. مجالس المحدثین
51 مجلس کوتاه است در داستان بعضى از پیامبران و فضائل امامان و پایان هر مجلس ذکر مصائب حضرت سیّد الشهداء (ع) است[51].
12. عدة السفر و زبدة الحضر
مجالس کوتاه مختصرى است شامل یادداشتهایى براى واعظان و اهل منبر که در سفر و حضر از آن استفاده کنند[52].
13. طرائف الصحائف
طرائف، نوادر، لطائف و فواید نفیسه کتاب هایى است که مؤلف آنها را خوانده و در این جُنگ آورده است. وى گاهى بعضى از مطالب را توضیح داده و براى آغاز انتخاب بیشتر کتاب ها خطبه اى جداگانه انشاء نموده است[53].
14. کلمه جامعه
کتابى است در 470 صفحه که حاوى عقائد، مسائل، قصاید و احوال حضرت صدیقه طاهره(س) و ائمه معصومین (ع) مى باشد[54].
15. منتخب کفایة الموحدین و قصص العلماء
16. هدّیة المؤمنین فی اصول الدّین[55]
17. مقاصد علیّه
کتابى است به زبان فارسى و حاوى یادداشت هاى منبرى مؤلف در موضوعات اخلاق و آداب اسلامى[56].
18. تحفة الاحباب[57]
19. غرایب الدعوات
کتابى است در ادعیه و طلسمات و عوذات متفرقه[58].
20. مجالس المحدثین فی اصول الدّین[59]
این کتاب حاوى اصول دین و اعتقادات امامیه بوده که براى اهل منبر و واعظان در مجالسى ترتیب داده و در پایان هر مجلس به مصائب حضرت امام حسین (ع) اشاره کرده است[60].
21. مجالس مختصره در مقاصد مهمه[61]
حاوى 257 مجلس کوتاه است در اصول دین و امور اعتقادى آمیخته با مطالب تاریخى که هر مقصد شامل مجلسى است براى وعاظ[62].
22. مجمع الشتات
متفرقاتى است به نظم و نثر به زبان فارسى و عربى در تاریخ و بیوگرافى علماء و پاره اى از نامه هایى که بین مؤلف و دیگران ردّ و بدل شده است[63].
23. مجموعة شعریة
24. مجالس وافیه در مقاصد مهمه
اصول دین پنجگانه و اعتقادات شیعه امامیه را به صورت مجالسى براى گویندگان تنظیم کرده و در پایان هر مجلس به مصائب حضرت امام حسین (ع) اشاره کرده است[64].
25. منتخب المطالب
26. منتخب المسائل من الرسائل
وى در این کتاب مسائل فقهى را از رساله هاى عملیه با عبارت هاى آنها انتخاب کرده است[65].
27. نخبة المطالب
روایات و مطالب متنوعى است در موضوعات اعتقادى و اخلاقى که مؤلف براى مؤلفات و منبرهاى خود از کتاب هاى متفرقه انتخاب نموده است. [66]
28. نفایس الادب بلغة العجم و العرب
منتخباتى است به نثر و نظم فارسى و عربى در مورد فضیلت علم و آداب و شرایط آن و سخنورى و عقل. وى کتاب خویش را در چهار مقصد تدوین نموده و در هر موضوعى اوّل آیات قرآن و احادیث را نقل کرده و سپس گفته هاى از حکماء و ادباء را به نظم و نثر آورده است[67].
29. نوادر الاخبار
کتابى است در اخبار و احادیث مربوط به موضوعات مختلف که به کار واعظان مى آید[68].
30. نوادر الثمانین
کتابى است محصول مطالعه چهل کتاب خطى و چهل کتاب چاپى که براى استفاده خویش در منبر و یا در تألیفاتش در جُنگى انتخاب شده است[69].
31. نوادر الکتب الخطیة و الطبعیة
مؤلف کتاب هاى خطى و چاپى را که به ترتیب مى خوانده، آنچه به نظرش مهم مى آمده در این مجموعه گنجانیده است[70].
32. منتخب کفایة الموحدین و گنجینة الاسرار و روضة الابرار
33. قطرات اللجة
منتخباتى است از مجموعه «لجة الاخبار» ملاّ محمّد هاشم بن اسماعیل تبریزى. این کتاب در شب 29 ربیع الثانى 1313ق به پایان رسیده است[71].
34. منتخب از لجّة و قصص العلماء
35. منتخب القصائد
اشعارى است انتخاب شده از شاعران گوناگون فارسى زبان در فضائل و مصائب حضرات معصومین (ع)، این انتخاب براى اهل منبر انجام گرفته و در آغاز کتاب چند قصیده عربى آمده است[72].
وفات
سرانجام این عالم فرهیخته بعد از 84 سال و 3 ماه و 17 روز زندگى با برکت در روز یکشنبه چهاردهم ماه صفر 1367ق برابر با ششم دى ماه 1326ش[73] داعى حق را لبیک گفت و جان به جان آفرین تسلیم نمود[74].
[1]. همنامى او با على بن عبدالعظیم تبریزى (متوفاى 1340هـ. ق) مشهور به على مجتهد تبریزى، مؤلف ذخیرة المحشر فى الباب الحادى عشر، موجب گردیده که عدّهاى آنها را یک شخص تلقى کنند. در حالى که مرحوم خیابانى زندگى نامه او را در علماى معاصرین، ص 288 آورده است.
[2]. شرح حال وى در کتابهاى تراجم برگرفته از نوشته خود مرحوم خیابانى است، بدین جهت ما در تدوین این نوشتار فقط به نوشتههاى ایشان بسنده نمودیم. آن منابع عبارت است از: نقباء البشر 4/1468 اعیان الشیعه 41/305 مؤلّفین کتب چاپى 4/227 الذریعه 15/317 و 22/438 و 25/136 معجم مؤلفى الشیعه، ص 92 دایرة المعارف تشیّع 7/227 مکارم آلاثار 7/2444ـ2447 نامداران تاریخ 2/245ـ246.
[3]. وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، ص 635، علماى معاصرین، ص 406.
[4]. ایشان در جاى دیگر مدت استفادهاش از استاد را بیش از یازده سال ذکر کرده است. (علماى معاصرین، ص 406.
[5]. از عالمان طراز اوّل و از خطیبان برجسته شهر بوده و از آیت الله فاضل ایراونى اجازه اجتهاد دارد. وى در جریان مشروطیت در سال 1325ق. به تهران رفت و در سال 1326ق. در آنجا وفات نمود. شاگردش آیت الله خیابانى در علماى معاصرین، صص 393 ـ 394 علم و فضل او را ستوده است.
[6]. علماى معاصرین، ص 393.
[7]. وقایع الایام فی تتمة محرم الحرام، صص 340 ـ 341.
[8]. وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، ص 661 ـ 662.
[9]. همان، صص 658 ـ 659.
[10]. وقایع الایام فی تتمة محرم الحرام، ص 337.
[11]. وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، ص 655.
[12]. علماى معاصرین، ص 409.
[13]. همان، صص 408 ـ 409.
[14]. همان، ص 408.
[15]. وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، ص 662 ـ 664.
[16]. علماى معاصرین، ص 408.
[17]. وقایع الایام فی تتمة محرم الحرام، ص 338.
[18]. المسلسلات فی الاجازات 2/9.
[19]. همان 2/52.
[20]. وقایع الایام فى الااحوال شهر الصیام، ص 633.
[21]. همان.
[22]. همان.
[23]. وقایع الایام فی تتمة محرم الحرام، صص 359 ـ 367.
[24]. الذریعه 4/1468ـ1469.
[25]. دائرة المعارف تشیّع 7/347.
[26]. الذریعه 4/1468ـ1469.
[27]. علماى معاصرین، ص 408.
[28]. میراث اسلامى ایران، ذخایر الاسفار، صص 624 ـ 625.
[29]. وقایع الایام فی تتمة محرم الحرام، ص 342.
[30]. تحقیق در اوّلین اربعین سیّد الشهداء (ع)، ص 730.
[31]. جلد پنجم این کتاب نفیس، به چاپ نرسیده و نسخه خطى آن که دست نویس مؤلف مىباشد در کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى به شماره 4493 نگهدارى مىشود.
[32]. وقایع الایام در احوال محرم الحرام، صفحات مختلف.
[33]. وقایع الایام فی احوال شهر الصیام، صفحات مختلف.
[34]. وقایع الایام فی تتمة محرم الحرام، صفحات مختلف.
[35]. دو نسخه از این کتاب در کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى(12/64ـ65، ش 4481 و 4482) موجود مىباشد.
[36]. این کتاب همان است که در فهرست نسخههاى خطى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى 12/113، ش 4536، با عنوان «وقایع الایام» معرفى شده است.
[37]. علماى معاصرین، ص 407.
[38]. فهرست نسخههاى خطى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى 12/78، ش 4501.
[39]. همان 12/70، ش 4491.
[40]. همان 12/61، ش 4472.
[41]. همان 12/61ـ62، ش 4473.
[42]. همان 12/62، ش 4474.
[43]. همان 12/62، ش 4475.
[44]. همان 12/63، ش 4476.
[45]. همان 12/63، ش 4477.
[46]. همان 12/63، ش 4478.
[47]. همان 12/64، ش 4479.
[48]. همان 12/64، ش 4480.
[49]. همان 8/109، ش 2915 و 12/64، ش 4486.
[50]. همان 8/177، ش 3002.
[51]. همان 12/74، ش 4497.
[52]. همان 12/74، ش 4497.
[53]. همان 12/71، ش 4491.
[54]. علماى معاصرین، ص 407.
[55]. همان، ص 407.
[56]. فهرست نسخههاى خطى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى24/204، ش 9441.
[57]. همان 12/72، ش 4494.
[58]. همان 12/67، ش 4487.
[59]. در فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى نام کتاب «مجالس المحدثین فی عقائد المؤمنین» آمده است.
[60]. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى 12/70، ش 4491 و 4501.
[61]. در فهرست نسخههاى خطى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى نام کتاب «مقاصد مهمه» آمده است.
[62]. فهرست نسخههاى خطى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى 12/73، ش 4495 و 4496 و 4500.
[63]. همان 12/66، ش 4484.
[64]. همان 12/71، ش 4492.
[65]. همان 12/76، ش 4500.
[66]. همان 12/77، ش 4501.
[67]. همان 12/68، ش 4488.
[68]. همان 12/75، ش 4498.
[69]. همان 12/68، ش 4489.
[70]. همان 12/66، ش 4485.
[71]. همان 12/69، ش 4490.
[72]. همان 12/75، ش 4499.
[73]. آیت الله حاج میرزا عباسقلى واعظ چرندابى تاریخ رحلت وى را 14 صفر 1368ق مصادف با 6/10/1326ش دانسته که 1368ق اشتباه چاپى است و درست همان 1367ق است. (زندگانى محمّد (ص)، ص، یب).
[74]. میراث اسلامى ایران، وفیات علماء، 4/710، مکارم آلاثار 7/2446، به نقل از روزنامه اطلاعات ش، 6532، 19 صفر 1367ق مطابق با پنج شنبه دهم دى 1326ش.
منبع:فرهیختگان تمدن شیعه