شهید آیت الله غفارى
شهادت : 6 / 10 / 1353 ش.
عنوان مقاله: اُسوه استقامت
نویسنده: حمیدصبرى آذرشهرى
زادگاه
آذربایجان چونان تاجى است بر سر ایران که از گذشته هاى دور همیشه سرافراز و سربلند به مفاخرش بوده است. آذرشهر این سرسبز دیار تاریخى ـ در ساحل زیبا و با صفاى دریاچه ارومیه با مهربان مردمان صمیمى که جملگى عاشق اهلبیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)هستند آرمیده است. شهر عالمان فرزانه اى چون شیخ حسن و شیخ عبدالله مامقانى (صاحب تنقیح المقال) آیت الله حاج مقدس آقا و شهید محراب آیت الله سید اسدالله مدنى و شهید نستوه آیت الله شیخ حسین غفارى است.
نام قدیمى این دیار پر طراوت و بانشاط و انقلابى دهخوارقان بوده و تاریخى ترین شهرهاى آذربایجان شرقى است.
این شهر مملو از زیبایى ها و مناظر طبیعى و پیشینه قوى فرهنگى است حضور دهها تن از علماى برجسته در طول دو قرن اخیر گویاى این مدعاست که آذر شهر دیار عالم پرور و عشاق اهلبیت(علیهم السلام) و مهد عارفان و آزادگان آزادى خواهان بوده از جمله عارفان و عالمان فرزانه این منطقه به عنوان نمونه عبارتند از:
ملاّیوسف دهخوارقانى ـ شیخ رضادهخوارقانى ضیاءالعلماء دهخوارقانى ـ شمس العلماء دهخوارقانى ـ آیت الله شیخ على توتونچیان ـ شیخ ابوالقاسم دهخوارقانى ـ آیت الله سید جلال الدین دهخوارقانى ـ شیخ محمدحسن منطقى ـ آیت الله عظیمى و ...
مساجد آذر شهر
مساجد قدیمى همچون مسجد محراب کوى قاضى ـ مسجد چهار سو مسجد عبدالله شهید ـ مسجد حاج کاظم ـ مسجد بازار (امام خمینى) و مسجد قدیمى قدمگاه و دهها مسجد دیگر از عمق باورها و اعتقادات مردم این شهر به اسلام و قرآن حکایت مى کند.
تولد
تابستان سال 1335 ق . برابر با 1293 ش. نوزادى در خانه محقر حاج عباس در آذر شهر دیده بجهان گشود.
پدر نوزاد بخاطر ارادت قلبى که به حضرت امام حسین(علیه السلام) داشت نام او را حسین نهاد.
حسین در فضاى کاملاً معنوى و با تربیت مادرى مهربان و عاشق ولایت و دوستدار حضرت زهرا(علیها السلام) رشد کرد و سایه پدرى مؤمن و متقّى بر سرش بود. پدر و مادر حسین آینده هاى روشن و سرافرازانه اى را در پیشانى فرزندنشان مشاهده مى کردند.
ما در نهایت سعى و کوشش خود را براى تربیت اسلامى فرزند مبذول مى داشت و از هر آنچه که در توان داشت در رشد و تعالى حسین مضایقه نمى کرد و همین تربیت سالم و شیرِپاک بود که از این فرزند، فرزانه اى مجاهد پرورش داد. که آن همه شجاعت و شهامت و سرافرازى را از خود نشان داد.
نیاکان شهید غفارى:
تاریخ یکصد ساله اخیر آذرشهر در خود رمز و رازها دارد. در میان این همه رمز و رازها شخصیت هاى بزرگوارى را مى توان یافت که هر یک بنوبه خود تاریخ ساز و حرکت آفرین بوده اند. نیاکان شهید والامقام آیت الله غفارى نیز از این تبار بودند.
استعمارگران و سردمداران تجاوزگر، واهمه و هراس عجیبى از این انسانهاى اسوه و مقاوم داشتند و بسیارى از مواقع آنان را ناجوانمردانه به شهادت مى رساندند».
شهید غفارى فرزند حاج عباس و از نوادگان حاج ملامحسن است. حاج ملامحسن از شخصیت هاى برجسته منطقه و روحانى عالیمقام و نجف رفته اى بود که در مبارزه با استعمارگران، سرمبارکش توسط روسها از بدن جدا شد و شهید گردید.
هفت نفر از اجداد مادرى شیخ حسین غفارى در مبارزه با اجانب و بیگانگان به شهادت رسیده و مسجد حسنلوى آذرشهر مدفن و مضجع آنها و زیارتگاه اهل دل است.
حاج ملااحمد امین العلما از دیگر نیاکان شهید غفارى است.
حسین 5/1 سال بیشتر نداشت که پدرش حاج عباس را از دست داد و سرپرستى اش را برادرش حاج حسن آقا عباسپور بعهده گرفت.
حاج حسن آقا سرپرست شهید غفارى نقل کرده است: که روزى در آذرشهر به اتفاق آیت الله حاج ملاّ احمد امین العلما از باغ به منزل بر مى گشتیم وقتى جلو مسجد محله قاضى رسیدیم مشاهده کردیم شیخ حسین ـ که چند سال بیش نداشت ـ در ایوان مسجد رو به قبله ایستاده، دست به دعا برداشته در حالى که گریه و زارى مى کرد با خداى خود راز و نیاز داشت.
مرحوم حاج ملاّ احمد امین العلما تا این صحنه را دید گفت: اوضاع عجیبى است در نجف اشرف همین صحنه ها را در خواب دیدم او در زندان پادشاه شهید خواهد شد.
تحصیلات آیت الله غفارى
شهید آیت الله شیخ حسین غفارى از شش سالگى تحصیل را آغاز نمود. مقدّمات دروس را در زادگاهش آذرشهر در محضر حجّة الاسلام و المسلمین میرزا محمد حسن منطقى دهخوارقانى فرا گرفت آن گاه وارد حوزه علمیه تبریز شد و در این حوزه از جلسه درس بزرگان، کسب دانش نمود و تلاش و کوشش فراوان براى فراگیرى علوم دینى از خود نشان مى داد، و بعضى مواقع شبها تا صبح مطالعه مى کرد. او در حوزه علمیه تبریز برجستگى خاصّى از خود نشان داد تا آنجا که زبانزد همدرسان و هم بحث هایش شده بود. و اساتید وى نیز از تلاش و فعالیت او اظهار رضایت مى کردند.
شهید غفارى آن گاه مصمم شد تحصیلات خود را در کنار بارگاه فاطمه معصومه(علیها السلام)کریمه اهلبیت عصمت و طهارت ادامه دهند.
لذا براى بهره گیرى از جلسات درسى اساتید بزرگوار قم از تبریز به قم مشرف شد و در این حوزه فقه و اصول و مراحل عالى را از محضر بزرگان فرزانه اى چون آیات عظام فیض قمى ـ بروجردى و خوانسارى فرا گرفت.
اساتید و شاگردان:
شهید غفارى در طول حیات طیبه خود از استادان فرزانه اى بهره گرفت که با ذکر نام تنى چند از آنان این اوراق را متبرک مى نماییم.
1 ـ امام خمینى (ره)
2 ـ آیت الله آقا سید محمد حجّت کوه کمره اى (ره)
3 ـ آیت الله العظمى سید شهاب الدین نجفى مرعشى (ره)
4 ـ علامه طباطبائى صاحب تفسیر المیزان (ره)
5 ـ آیت الله آقا سیداحمد خوانسارى (ره)
6 ـ آیت الله آقا سید محسن میر غفارى آذرشهرى
7 ـ آیت الله حاج میرزا على مقدّس (مشهور به حاج مقدّس آقا)
8 ـ آیت الله حاج شیخ على پیشنماز دهخوارقانى مشهور به (توتونچیان)
9 ـ آیت الله آمیرزا محمد حسن منطقى دهخوارقانى
و دهها استاد فرزانه دیگر.
مقام علمى
آیت الله مجاهد شیخ حسین غفارى از بُعد علمى نیز داراى ویژگى هایى بود. آن بزرگوار از همان اوایل طلبگى با جدّیت تمام در حوزه هاى درسى اساتید حاضر مى شد و با تلاش و مطالعه مضاعف یافته هاى خود را به سایر دوستان و همدرسانش انتقال مى داد.
آیت الله زاده سیدعلى میرغفارى در این باره مى فرمایند:
ایشان (شهید غفارى) در جلسات درسى فقه و اصول حضرت والدم مرحوم آیت الله سید محسن میرغفارى شرکت مى کردند و با آمادگى قبلى در درس حضور مى یافتند و خیلى وقت ها از استاد جلو بودند.
شهید غفارى رسائل و مکاسب را نزد پدرم فرا گرفتند.
در محضر اساتید بزرگوارى چون امام راحل و حضرت آیت الله العظمى نجفى مرعشى(ره) و سایر اساتید عظیم القدربیانگر مقام عالى آن شهید فرزانه است.
مقام علمى ایشان عاملى بود تا استاد گرانقدر حضرت آیت الله حاج میرزا على مقدس تبریزى ـ که از فقهاى بزرگوار و نامدار آذربایجان بود ـ صبیه خود را به عقد این شخصیّت بزرگوار در بیاورد.
و لذا به سال 1351 ق. شهید غفارى با صبیه معظم له ازدواج و ثمره این وصلت دو پسر و یک دختر شد که فرزند ارشد ایشان حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقاى هادى غفارى از مفاخر انقلابیون کشورمان است.
تدریس
آیت الله غفارى از اول طلبگى همزمان با تحصیل علوم دینى کار تدریس را نیز انجام مى داد در سالهاى 1324 و 1323 ش. مکتب زینبیه آذرشهر شاهد تجمع عاشقان علم و دین بود که در اطراف شمع وجود استاد شهید غفارى گرد مى آمدند.
در این مکتب که علاقمندان و دانش پژوهان دینى حضور مى یافتند محفلى بسیار صمیمى و گرم بود در جلسات درس شهید غفارى ابواب الجنان و جامع عباسى و دیگر کتب فقهى و اخلاقى و قرآنى نیز تدریس مى شد آیت الله غفارى جزوه اى را تهیه کرده که مخصوص بحث هاى قرآنى بود و قریب به 30 نفر در این درس شرکت مى نمودند.
آیت الله غفارى پس از مدّتى محل تدریس خود را تغییر داد در مدرس بالاى مسجد حاج کاظم آذرشهر قریب به سه ماه جلسات درس و بحث داشتند و آن گاه به قم عزیمت نمودند.
جلسات شهید غفارى در قم و تهران در مساجد الهادى و خاتم الاوصیاء ادامه داشت و اشخاص فرزانه اى از شمع وجود آیت الله غفارى بهره ها مى بردند.
در مسجد الهادى تهران دانش جویان و طلاّب بسیارى به طور مرتب و منظم در جلسات بحث گردهم مى آمدند و از بحث هاى شیوا و صحبت هاى صریح و انقلابى شهید غفارى استفاده مى کردند.
همسنگران شهید غفارى
1 ـ آیت الله العظمى سید احمد خوانسارى
2 ـ آیت الله ربّانى شیرازى
3 ـ آیت الله سید محمود طالقانى
4 ـ شهید محراب آیت الله قاضى طباطبائى
5 ـ شهید محراب آیت الله سید اسدالله مدنى
6 ـ آیت الله سید محمد صادق لواسانى
7 ـ شهید آیت الله قدوسى
8 ـ شهید آیت الله مرتضى مطهرى
9 ـ آیت الله آخوند ملاعلى معصومى همدانى.
دوران مبارزه و اندیشه هاى سیاسى
آیت الله غفارى چون نیاکان شهیدش با هر نوع استبداد مبارزه مى کرد. زبان حق گوى او در اوج خفقان رژیم شاهى رسواگر و افشاگر باطل بود.
وى زمانى به مبارزات خود شدّت بخشید و بر رژیم خودکامه و مستبد و خونخوار شاه حمله برد که روشنفکران خود فروخته و کمونیست هاى ملحد از رژیم منحوس شاه تجلیل مى کردند.
این مجاهد نستوه بى اعتنا به یاوه سرایى هاى گروهکهاى چپ و راست ابوذر گونه به شاه ظالم مى تاخت.
همزمان با قیام تاریخى حضرت امام خمینى(ره) در سال 1342 ش. آیت الله غفارى پشت سرامام از آرمانهاى والاى او پشتیبانى نمود و دوران رنج و محنت و زندان و حبس را سپرى نمود.
در طول تحصیل در قم نیز هرگاه فرصتى مى یافت به روستاها و شهرهاى اطراف مى رفت و به مبارزات پیگیر با استبداد همچنین به اشاعه فرهنگ غنى اسلام مى پرداخت و اذهان پاک روستائیان را از غبار نیرنگ هاى رژیم مستبد شاه مى زدود.
آیت الله غفارى رژیم شاه را غاصب مى دانست و اعتقاد داشت رژیم پهلوى با کودتا بر سرکار آمده و باطل است لذا با اصل رژیم مخالفت مى کرد. آن بزرگوار پس از مهاجرت به تهران در سال 1339 ش. رسماً در جریان کار مبارزات سیاسى کشور قرار گرفت. البته آن زمان طبیعى بود که مبارزه با رژیم مستبد محمدرضا خانى روحیه اى خاصّ را طلب مى کرد و آیت الله مجاهد غفارى این روحیه والاى مبارزه با استبداد را داشت و از هر لحظه و هر زمان و مکانى نهایت بهره بردارى را مى کرد و علیه رژیم ستم شاهى سخن مى گفت عوامل استبداد نیز از او ترس و واهمه اى فوق العاده داشتند.
زندان و شکنجه
تمام دوران زندگى آیت الله غفارى مقارن با حکومت پهلوى و همراه با رنج و محنت بود. مشاهده اوضاع نابسامان، مخالفت رژیم با روحانیت اصیل، محدود کردن مبارزان مسلمان، ترغیب و تشویق مردم به بى دینى و کشف حجاب، آزادى عمل فرقه ضالّه بهائیت، و ریشه هاى افکار انحرافى همه و همه موجب مى شد که او لب به اعتراض گشاید و در هر موقعیتى افشاگرى نماید و چه رنجها و دردها که در این راه متحمل نشد.
آیت الله غفارى خودش بارها دستگیر و زندانى شد امّا دستگیرى و حبس فرزندانش، همسرش و برادرش رنج و درد او را مضاعف بلکه چند برابر مى کرد. لکن همانند مولاى خودش حضرت امام موسى کاظم(علیه السلام) چون کوه استوار و با صلابت ایستادگى مى کرد و آنچه که عوامل طاغوت و ساواک را آزار مى داد روحیه مقاوم و استوار ایشان بود. به طور کلى حبس هاى شهید غفارى از سال 1340 آغاز و تا دى ماه 1353 ش. ادامه داشت 13 سال آخر عمر شریفش سراسر مبارزه و جانفشانى در راه آرمانهاى مقدّس امام خمینى بود. در سال 1341 سخنرانى هایش عموماً به افشاگرى مواضع غیراسلامى رژیم اختصاص داشت. و چندین بار مستقیماً با دستگاه رژیم پهلوى درگیر شد.
در شب 15 خرداد سال 1342 ش. مأمورین شاه به خانه اش هجوم آوردند و بالباس منزل او را به کمیته شهربانى بردند. در طول مدّت بازداشت و در بازجویى ها اراده قاطع و شجاعت بى نظیر آیت الله غفارى تمامى مأموران را به حیرت وا داشته بود. چرا که بازداشت ها بازجویى ها و حبس ها و شکنجه هاى بى رحمانه تنها کوچکترین اثر منفى در روح بزرگ و مقاوم او نداشت بلکه پس از هر بار زندانى شدن با روحیه اى قوى تر و شجاعتى بیشتر به مبارزه ادامه مى داد موقعى که زجر و شکنجه به سختى آزارش مى داد نام مبارک امام موسى بن جعفر(علیه السلام) را بر زبان مى راند.
و دیگر زندانیان را به استقامت و پایدارى و صبر دعوت مى کرد.
حجت الاسلام هادى غفارى در مصاحبه اش با روزنامه اطلاعات در 7 دى سال 1361 گفت: پس از جریان دستگیرى پدرم آیت الله غفارى نوشته اى را به ما مرقوم فرمودند که بدین قرار است:
علت این همه گرفتارى ها، زندانى شدن ها، مبارزات با دولت جنایتکار خائن به دین اسلام و دخالت بى مورد او در مقدّسات مذهبى و اجراى برنامه هاى ضددینى دستگاه حاکمه است.
اما اندیشه ناب سیاسى آیت الله غفارى را در بازجویى و متن بازجویى ساواک مى توان دریافت وقتى که از وى سؤال شد:
نظر شما نسبت به (آیت الله) خمینى چیست؟ جواب داد:
«من فکر مى کنم تنها کسى که مى تواند ایران را نجات دهد آیت الله خمینى است»
و جمله شجاعانه و قهرمانه او که فرمود:
«دشمن خمینى کافر است». کمر استبداد شاهى را شکست.
متن آخرین بازجویى که عیناً در روزنامه جمهورى اسلامى چهارشنبه 7 دى 1362 ش. نیز به چاپ رسیده و توسط ساواک انجام شده بود. به شرح زیر است:
س : چرا به زندان آورده شدید؟
ج : نمى دانم
س : آیا قبلاً به زندان آمده اید؟
ج : نیامده ام آورده اند
س : نظر شما راجع به شاهنشاه آریامهر چیست؟
ج : ایشان با کودتاى پدرشان سر کار آمده اند و غاصبند
س : نظر شما راجع به حزب رستاخیز چیست؟
ج : این حزب را شاه ساخته است و به مردم هیچ ربطى ندارد
و در پایان بازجویى این جمله را نوشت :
« و الرّاد علیهم کالرّاد علینا و الرّاد علینا کالرّاد على اللّه و هو فى حدّ الشّرک .
هم حجّتى علیکم و انا حجّة اللّه علیهم»
خدمات اجتماعى و عمرانى مذهبى
شهید آیت الله غفارى منشاء خیرات و خدمات بسیارى در زمینه هاى اجتماعى بود و در سه دوره متفاوت در طول زندگى از جمله نوجوانى در آذر شهر بین سالهاى 30 ـ 35 در قم و از سال 35 تا 53 در تهران اقدامات فراوان و مفیدى به حال جامعه داشت از جمله :
الف: احداث و تکمیل مساجد خاتم الاوصیاء ـ الهادى ـ شیخ فضل اللّه نورى در تهران.
ب: رسیدگى به محرومان و مستضعفان در تبریز ـ تهران و آذر شهر و...
ج: برپایى مجالس بحث و گفتگو در موضوعات علمى و فقهى. او عاشق خدمت به خلق خدا بود و از هر فرصت ممکن و بدست آمده بهره ها مى برد و در راه رضاى معبود قدم بر مى داشت.
مجالس وعظ و سخنرانى او نیز حال و هوایى دیگر داشت و چه بسیار از طبقات مختلف جامعه مخصوصاً روشنفکران مذهبى، دانشجویان و طلاب جوان دورش حلقه مى زدند و از انوار نورانى و دانش و تربیت وى بهره ها مى بردند.
امروز نتیجه تلاش و کوشش آیت الله غفارى را در شکوه و عظمت مسجد بزرگ شیخ فضل الله نورى در تهران و پایگاه و حوزه علمیه مسجد بزرگ خاتم الاوصیاء مى توان دیداماکن مقدسى که روزگارى مرکز هجوم و حمله به رژیم ستم شاهى و مأوى و پناهگاه مظلومان و انقلابیون و مستضعفان بود.
و همه آنها در سایه خدمات صادقانه و تلاشهاى خالصانه آن شهید والامقام است.
ویژگى هاى اخلاقى وجلوه هاى معنوى
آن شهید سعید مظهر بسیارى از جلوه هاى زیباى معنویت و اخلاق حسنه بود. براستى او متخلّق به اخلاق الهى شده بودند. روح خدا ترسى بر او حاکم بود و عشق سرشارى به حضرت سبحان داشت حتى در شبهاى سخت زندان با دست و پاى مجروح و تن تب دار با زحمت زیاد وضو مى گرفت و نماز شب را با حالى خاص اقامه مى کرد.
وى در سنین کودکى در مسجد محراب (قاضى) آذر شهر به نماز مى ایستاد و با خدایش راز و نیاز مى کرد. قناعت پیشه، مهمان نواز، اهل بخشش بود. از اینکه مردم در حضورش باشند. و وقتشان را بگیرند خسته نمى شد. براى جوانان ارزش و احترامى خاص قایل بود در خانه با بچه ها بازى مى کرد. علیرغم روح پرخاش گرى در مقابل ظالمان، عاطفه اى حساس و روحى لطیف نسبت به همسر و فرزندانش داشت او عارف انقلابى و زاهد جوانمرد بود و بالاخره نمونه و الگویى براى عاشقان شهادت.
آثار و تألیفات
آیت الله غفارى نه تنها در جبهه مبارزه با طاغوت پیشتاز بود و زندانهاى مخوف شاه او را از حرکت و شتاب باز نمى داشت بلکه هر روز پرشورتر از روز قبل به مبارزه بى امان ادامه مى داد، بلکه همواره همراه با مبارزه پیگیر با طاغوت فعالیت ها و تلاشهاى علمى و عملى و ادبى و قلمى نیز داشت.
از جمله آثار قلمى آن بزرگوار، حاشیه مفصلى بر عروة الوثقى نوشته است. نوشته ها و آثار خطى گوناگون دیگرى معظم له داشته که در هجوم ساواک به منزلشان در چندین نوبت از بین رفته است بعضى نوارهاى سخنرانى و دست نوشته هایى نیز از آن بزرگوار مانده است.
و از جمله آثا علمى و ادبى قطعات جذاب و شیوایى است که منتسب به شهید آیت الله غفارى است و از مصادیق آنها سروده ذیل مى باشد.
عاشق چو رو به کعبه صدق و صفا کند *** احرام خود زکسوت صبر و رضا کند
در پیش راه بادیه گیر غریب وار *** ترک عشیره و بلد و اقربا کند
از صدق چون قدم بنهند در فناى عشق *** اول به پاى دوست سر و جان را فدا کند
آنجا که موقف عرفات محبت است *** بر جاى سنگریزه سر از کف رها کند
آنگاه دست و روى نشوید زخون خویش *** بر خیزد و نماز شهادت ادا کند
لازم به یادآورى است که اشعار و سروده هاى فوق از میان نوشتجات دوران زندان به دست آمده است.
عروج و شهادت
انقلاب اسلامى ما به رهبرى امام خمینى(ره) ثمره از جان گذشتگى فرزانگانى است که در اوج خفقان، فریاد آزادى و آزادگى سر دادند.
و در راه تحقق حکومت عدل اسلامى ایثارگرانه و با تحمل سختى ها ـ زندانها و شکنجه ها عاشقانه دعوت حق را لبیک گفتند و شهید غفارى آن مبارز نستوه و شهید همیشه زنده تاریخ اعتقاد داشت که:
«شهادت تحفه اى است از جانب خداوند متعال که به بندگانش هدیه مى شود».
و انصافاً به عقیده صاحب نظران ما شهادت آیت الله حسین غفارى در زندان مخوف ساواک ضربه اى کمرشکن بر رژیم فساد شاهنشاهى بود.
این عاشق و عارف مجاهد پس از سالها تلاش، مجاهدت، استقامت صبر و پایدارى زندان و شکنجه عاقبت دعایش مستجاب شد و در غروب ششم دى ماه سال 1353 ش. آیت الله غفارى در اوج مظلومیت اما سرافرازانه چون سرو سَهى در محبس تنگ و تاریک و ظلماتى شاهى با دست و پاى شکسته و دندانهاى خرد شده و محاسن زخمى و خونین به دیار ابدیت شتافت و روح بلندش پس از 13 سال تحمّل زجر شکنجه به ملکوت اعلى پیوست.
ساواک شبانه پیکر مطهر او را به قم فرستاد تا مظلومانه دفن شودولى طلاب و مردم قم از موضوع با خبر شدند و در تشیع جنازه با شکوه ایشان در صبح روز 7 دى ماه 1353 ش. شرکت کردند و با فریاد غفارى ما کشته شد به خون خود آغشته شد پیکر مطهر این اسوه مقاومت را از حرم حضرت معصومه(علیها السلام) تا قبرستان دار السلام قم تشییع کردند و در مراسم تدفین این شهید بزرگوار، همرزمش شهید آیت الله قدوسى حاضر شد و تلقین خواندند لازم به تذکر است که در جریان تشییع، تعدادى از تشییع کنندگان و فامیل شهید غفارى دستگیر و زندانى شدند.
پیامها و اعلامیه ها:
همزمان با شهادت شهید غفارى در زندان ستم شاهى و دفن ایشان در قم پیامها و اطلاعیه هاى مختلفى از طرف گروههاى انقلابى در داخل و خارج از کشور منتشر شد از جمله:
دانشجویان مسلمان خارج از کشور با پخش تصاویر ـ پوستر و صدور اعلامیه هایى شهادت این شهید والامقام را به ملت ایران و امام بزرگوار امّت تسلیت گفتند و جنایات شاه و دار و دسته او را محکوم کردند.
پس از پیروزى انقلاى اسلامى و در سالگرد شهادت شهید غفارى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ـ جامعه روحانیت مبارز تهران ـ حزب جمهورى اسلامى ـ سازمان مجاهدین انقلاب اسلامى ـ جمعیت مؤتلفه اسلامى ـ فداییان اسلام دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران و شخصیت هاى مختلف کشورى و سیاسى پیامهاى جداگانه اى منتشر نمودند.
منابع
1 ـ کتاب شهداى روحانیت شیعه نوشته على ربّانى خلخالى
2 ـ کتاب خاطرات هادى غفارى از انتشارات حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى
3 ـ کتاب یکصدسال مبارزه روحانیت اسلام عقیقى بخشایشى
4 ـ نشریه امید انقلاب ، 14 خرداد 1373 ش.
5 ـ تاریخ سیاسى ایران، جلال الدین مدنى
6 ـ اطــلاعات ارائـه شـده از طرف بـرخى از شـخصیت ها از جمله الف : آیت الله سـید على میرغـفارى آذرشـهر ب : حجت الاسلام و المسلمین مقدس زاده ج : آیت الله مجتهد شبسترى د: حاج عباس آقا عباسپور
7 ـ تلخیص از شرح حال شهید غفارى تألیف حمید صبرى
8 ـ کتاب انقلاب اسلامى بروایت اسناد ساواک (انتشارات سروش)
منبع:فرهیختگان تمدن شیعه