شناخت امیرالمومنین علی(ع) در نهج البلاغه:
جوان آنلاین: دوره کوتاه زمامداری امام علی (ع) سرشارازآموزه های گرانقدری است که میتواند به عنوان الگويی بینظيرمورد توجه انديشمندان سياسی و فراترازآن دولتمردان قرار گيرد. امام علی(ع) رابطه ناگسستنی بين حکمت نظری و سياسـت عملی برقرارمیکند وهـدف از زندگی کوتاه دنيـوی را مقدمه و آزمايشگاهی برای زندگی پايدار اخروی مینامد، برهمين اساس علاوه بر پاسخگويی به مردم،دادگاه عدل الهی را محکمهای میداند که زمامدار بايد درمقابل آن پاسخگوی گفتار، رفتاروکردارخويش باشد.
زمامداری امام علی(ع) با نفی استبداد، خودکامگی و جورپيشگی همراه بود و درموارد متعددی در خطبهها و نامههای خويش واليان و مسئولان حکومتی را به رعايت دقيق حقوق مردم فرا میخواند و آنها را از بيماری مهلک خود رأيی، تماميت خواهی و انحصارطلبی برحذرمیداشت. توصيه به گذشت، چشمپوشی ازاشتباهات مردم و تواضع و فروتنی درمقابل آنان نه تنها ازنصايح اخلاقی، بلکه ازدستورات مؤکد وی به کارگزاران امورکشوری و لشکری بود.
امام علی(ع) خود نيـزبـه طريق اولی عامل بـه اين وصايا بود و به مردم میفرمود: با من آنگونه که با ستمگران سخن میگوييد، سخن نگوييد، سخنانی که ازعصبانيت و خشمگينی شماست ازمن مخفی نکنيد و ازراه سازشکاری با من وارد نشويد. فكرنكنيد که اگر مطلب حقی را گفتيد من ناراحت میشوم. وی با نفی چابلوسی، تجليل و تمجيد، پند و اندرز مردم در خطاها و اشتباهات احتمالی را از جمله حقوق خويش برمردم میشمارد و عنوان میکند از گفتن حق و مشورت عادلانه به من چشمپوشی نکنيد.
سیره علی(ع) الگوی شایسته برای صاحبان قدرت:
چگونگی مواجهه حضرت علی(ع) با منتقدان، مخالفان و معاندان بسی درس آموزاست. وی نه تنها برمنتقدان خرده نمیگرفت، بلكه عمل انتقادی را دارای ارزش میدانست. امام درعهدنامه مالك اشتر يادآورمیشود كه ای مالك از ميان آنان [مردم] كسی را به خودت نزديك كن كه حرف حقی را كه تلخ است به تو بهترو بيشتربزند. درگفتار و كردارت كه خدا برای دوستانش نمیپسندد كمترتو را ستايش كند هرچند اين كار تو را ناراحت نمايد و دلتنگ شوی (نامه/ 53).
گفتاروكردارامام علی(ع) با مخالفان و معاندان نيزدارای آموزههايی شگفت است. علی(ع) درمقابل تندرویها ومخالفتهای خوارج از جاده انصاف، عدالت و آزادی خارج نشد و برآزادیها و حقوق اين گروه كه ازمخالفان سرسخت بودند، پای فشرد وبه آنان گفت: بدانيد كه شما نزد ما سه حق داريد و تا هنگامی كه همراه ما هستيد آنها را از شما بازنمیگيريم؛ شما را ازمساجد خدا كه نام اورا درآنها بر زبان میآوريد منع نمیكنيم، شما را ازدرآمد عمومی وغنايم تا زمانی كه دستتان درجنگ همراه ماست محروم نمیسازيم وتا جنگ با ما آغاز نكرده ايد با شما نمیجنگيم.
درخصوص رفتار با دشمنان و رعايت عهد و پيمان با آنان نيزبه مالك اشتر مینويسد: اگر ميان تو و دشمنت پيمانی بسته شد و يا امانی به او دادی بايد به پيمان وعهد خود وفاداربمانی وامانت را درامانی كه دادهای رعايت كنی. هر پيمان وعهدی كه دادهای حفظ آن به عهده توست و برای حفظ آن بايد سينه سپر كنی. زيرا در ميان واجبهای خدا، با همه اختلافی كه درفكر و عقيده ميان مردم هست، واجبی كه مورد بزرگداشت بيش از وفای به عهد باشد درميان اعمال واجب نيست. مشركان با اينكه ازنظرمعنوی غيرازمسلمانانند، برای پيمان احترام قائلند، زيرا ازتجربههای تلخ پيمانشكنی و عواقب آن اندرزآموخته اند.
بنابراين دروفای به عهد دغلكاری مكن وپيمان خويش را مشكن و به دشمن خود نيرنگ مزن، زيرا فقط نادان تيره دل نسبت به خدا گستاخ میگردد و درحقيقت خدا عهد و امان خود را در پناهگاه رحمت خويش در ميان مخلوق خود قرارداده است تا ازاين دژ به عظمت خدا دست يابند و درسايه عظمت وی آسوده خاطر گردند. بنابرين نه دغلكاری، نه نيرنگ ونه خيانت بايد ديده شود. هرگاه به سختی افتادی مبادا پيمان را بدون دليل شرعی برهم بزنی، زيرا با مشكلات پيمان ساختن به اميد آن كه مشكلاتش برطرف گردد و پايان شايستهای داشته باشد، بهترازخيانتی است كه ازعوارض آن وحشت داشته باشی و بهترازاين است كه براثرخيانت به پيمان تحت تعقيب خدا قراربگيري كـه نه در دنيا و نه درآخرت اززير بارمسئوليت آن نتوانی بيرون بيايی.(همانجا)
چگونگی برخورد با دشمن:
اوج زيبايی برخورد با دشمن را در موضوع وصيت امام علی(ع) درخصوص ابن ملجم مرادی، قاتل علی(ع) ديده میشود. وی به فرزندانش امام حسن و حسين چنين سفارش میكند: من ديروز در ميان شما بودم و امروز مايه پند شما و فردا از ميان شما خواهم رفت. اگرماندم خودم با ابن ملجم حسابم را میرسم و اگرنابود شدم، نابودی وعدهگاه من است. اگرعفو كردم، بخشش وسيلهايست برای تقرب من به خدا و ثوابی است برای شما، بنابراين ازاوصرفنظر كنيد كه خدا میگويد: آيا دوست نداريد خدا گناهان شما را ببخشد (نهج البلاغه، نامه 23). مواظب باشيد درخونريزی فرو نرويد، نگوييد اميرالمؤمنين كشته شد، امـيرالمؤمنين به قتل رسيد. توجـه داشته باشيد كـه دربرابركشته شدن مـن، فقط يك ضربت دربرابرضربت وی به اوبزنيد، اورا "مثله" ننماييد، زيرا من ازرسول خدا(ص) شنيدم میفرمود: ازمثله كردن هرچند نسبت به سگ هار پرهيزنماييد (نامه شماره 47،ص751). بعد از من خوارج را به قتل نرسانيد، زيرا كسی كه به دنبال حق باشد و آن را نيابد مانند كسی نيست كه دنبال باطل برود و آن را به دست آورد. (خطبه/ 60)
رویکرد امیرالمؤمنین در لحظات سخت حکمرانی:
اسلام دین تعقل و اندیشه است و از انسان خواسته میشود برای انتخاب بهترین ها اندیشه کند. موعظه، نصیحت و جدال احسن و حتی دعوت مخالفان به گفتگو توصیه میشود. بنابراین یکی از وظایف اصلی رهبران الهی هدایت است. بر همین مبنا است که حضرت به دشمنان مهلت اندیشیدن داده و در آغاز جنگ شتاب نورزیده(خطبه 43) و آن را به تأخیر میاندازد(خطبه55) و قبل از جنگ نیز با طرف مقابل اتمام حجت میکند(خطبه/137) و از لغزشها در میگذرد(خطبه159) و پیمانشکنان را مورد لطف خود قرار میدهد(خطبه/ 4) و بعد از جنگ فرمان عفو عمویم صادر می کند و فرمان عدم تعقیب فراریان را صادر می کند...( نامه/ 29).
رفتار و منش علی در جنگها نیز بر معیار عدالت است. آنجایی که عدالت به او اجازه دهد تساهل و مدارا به خرج خواهد داد و جایی که عدالت اجازه ندهد دست علی برای مدارا بسته خواهد بود. از همین روست که در جنگها فرمان مىدهد:«درختان را قطع نکنید، بیگناهان را نکشید. آب آشامیدنى را مسموم و مسدود نکنید، فراریان را تعقیب نکنید، با اسیران به نرمى رفتار کنید، اموال مسلمانان را به غنیمت برندارید و...»( عسکرى، 1375: 2/147) حضرت در وصیت خود به فرزندش امام حسن مجتبی، نکتههای ارزشمندی از تساهل و مدارا را آموزش می دهند؛ «هنگامى كه بر دشمنت غلبه كردى، شكر قدرت را عفو او قرار ده»(خطبه/ 86، حكمت/ 11).
«هرگز پیشنهاد صلح از طرف دشمن را که خشنودی خدا در آن است رد مکن که آسایش رزمندگان و آرامش فکری و امنیت کشور در صلح تأمین میگردد... اگر پیمانی بین تو و دشمن منعقد گردید یا در پناه خود او را امان دادی، به عهد خویش وفادار باش و بر آنچه بر عهده گرفتی امانتدار باش و جان خود را سپر پیمان خود گردان؛ زیرا هیچ یک از واجبات الهی همانند وفای به عهد نیست که همه مردم جهان با همه اختلافاتی که دارند در آن اتفاق نظر دارند...
پس هرگز پیمان شکن مباش و در عهد خود خیانت مکن و دشمن را فریب مده... پس از محکمکاری در قرارداد نامه دست از بهانهجویی بردار. مبادا مشکلات پیمانی که بر عهدهات قرار گرفته و خدا آن را بر گردنت نهاده تو را به پیمانشکنی وا دارد...»( نامه/ 53).از سوی دیگر خطاب به یارانش که عازم جنگ صفین بودند، فرمودند؛ «اى فرزندان مهاجران، به سوى سرکردگان کفر و بازماندگان جنگ احزاب و دوستان شیطان حمله ور شوید.»( ابن ابى الحدید، 2/194) یا وقتى چشمان مبارکش در میدان صفین به پرچمهاى سپاه معاویه افتاد، فرمود: «قسم به کسى که دانه را شکافت و انسان را آفرید، آن ها اسلام نیاورده بودند، بلکه به ظاهر تسلیم شدند و کفر خویش را پنهان نمودند.».
روزنامه جوان
تاریخ انتشار: 06 خرداد ماه 1397
منبع: فرهنگ نیوز