دانشنامه پژوهه بزرگترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی

حدوث و قدم زمانی

No image
حدوث و قدم زمانی

كلمات كليدي : حدوث زماني، قديم زماني، حادث، اصل زمان

نویسنده : حسن رضايي

گاهی دو شیء در مقایسه با هم بدین صورت هستند که مدتی که از یکی گدشته است، بیش از مدتی است که از به وجود آمدن دیگری است. در عرف عامه مردم، حادث چیزی است که در مقایسه با شیء دیگر، تازگی داشته باشد و قدم به معنای کهنگی و قدمت شیئی است که زمانش بیش از دیگری است. مثلاً کتاب اسفار در مقایسه با کتاب شرح منظومه سبزواری، قدیمی و کهنه محسوب می‌شود و شرح منطومه، نسبت به آن، حادث و جدید به شمار می‌آید. با توجه به تحلیل عرفی معنای قدم و حدوث، به دست می‌آید که قدیم چیزی است که در بخشی از زمانی که حادث در آن هنوز به وجود نیامده است وجود دارد. پس وجود حادث، مسبوق است به نبودن در زمانی که قدیم در آن موجود است برخلاف قدیم.

با توضیح فوق، روشن شد که مفهوم حدوث و قدم، دو ویژگی دارد:

1. نسبی بودن مفهومی؛ زیرا فقط هنگامی می‌توان به این مفاهیم دست یافت که مقایسه‌ای بین عمر دو پدیده انجام داد و ملاحظه طولانی بودن عمر یکی نسبت به دیگری را داشت.

2. شرط سبق و پیشی زمانی در آن معتبر است.[1]

حال اگر این معنای عرفی حدوث و قدم از حالت نسبی و اضافی خارج شده و به صورت مفاهیم حقیقی شود، می‌توانیم آنها را تعمیم داده و از اختصاص آن به پیشی و پسینی زمانی خارج کنیم و به صورتی است که می‌تواند از اعراض ذاتی موجود مطلق شود و موجود مطلق را به حادث و قدیم تقسیم نماید و بحث مذکور نیز یک بحث فلسفی شود.

دو تعریف اصطلاحی برای حدوث و قدم ارائه شده است. برخی گفته‌اند حادث امری است که مسبوق به وجود غیر است و قدیم خلاف آن است و برخی دیگر معتقدند که حادث، مسبوق به عدم خودش است و قدیم عبارتست از آنچه وجودش مسبوق به عدمش نیست.[2]

علیرغم اینکه مقصود از سبق، معنای عام آن است اما از میان انواع گوناگون سبق، تنها در اقسام زمانی، علّی، دهری و سبق به حق، تعریف حدوث و قدم، اخذ شده است. بنابراین در اصطلاح فلسفی، از چهار قسم حدوث و قدم بحث می‌شود که عبارتند از؛ حدوث و قدم زمانی، دهری، علّی، به حق.

حدوث زمانی

حدوث زمانی، عبارتست از «مسبوق بودن وجود شیء به عدم زمانی آن» یعنی حصول و پیدایش شیء پس از معدوم بودن آن، به گونه‌ای که عدم سابق با وجود لاحق، هرگز قابل جمع نمی‌باشد. این عدم معروف به «عدم مقابل» است[3] و عدمی است که با وجود لاحق جمع نمی‌شود. عدم سابق که در حدوث معتبر است، بر دو قسم است. عدم مجامع و عدم مقابل. عدم مجامع عدمی است که با وجود لاحق جمع می‌شود. مانند عدم ذاتی. عدم ذاتی شیء با وجودش جمع می‌شود به این معنا که همان زمانی که شیء موجود است، ذاتا معدوم است و عدم ذاتی را دارد. اما عدم مقابل عدمی است که با وجود لاحق شیء جمع نمی‌شود. عدم زمانی از این قبیل است و این بدین معناست که عدم زمانی یکی شیء هرگز با وجود آن شیء جمع نمی‌گردد. بلکه هر کدام بر زمانی خاصی منطبق می‌گردد.[4]

عدم شیء نیز تنها در صورتی عدم زمانی خواهد بود که وجود در برابر آن که عدم آن را رفع کرده است، زمانی و تدریجی باشد؛ زیرا عدم بطلان محض است و هیچ شییء ندارد تا به زمانی بودن یا نبودن حکم شود، بلکه عدم در اثر اضافه شدن به وجودی که در برابر آن است، بهره‌ای از ثبوت می‌یابد. پس اگر یک وجود، تدریجی و منطبق بر زمان باشد، عدمی که جایگزین آن است نیز تدریجی و منطبق بر زمان خواهد بود. بنابراین عدم یک شیء تنها در صورتی عدم زمانی خواهد بود که اگر وجود آن شیء جایگزین عدمش شود آن وجود، تدریجی و منطبق بر زمان باشد.[5]

پس حدوث زمانی عبارتست از وجود تدریجی یک شیء که بر قطعه‌ای از زمان منطبق می‌گردد و آن وجود مسبوق به قطعه دیگری از زمان است که عدم شیء بر آن قطعه منطبق است.

طبق این تفسیری که از حدوث زمانی ارائه شد. اصل زمان، برخلاف نظر متکلمین حادث زمانی نیست؛ زیرا حدوث یک شیء در صورتی متصور است که زمانی باشد و آن شیء در آن زمان، معلوم باشد. پس هر فرض حدوث اصل زمان، مستلزم این است که زمانی فرض شود که در آن زمان، اصل زمان وجود نداشته باشد و این خلف فرض حادث بودن زمان است و به همین جهت ارسطو معتقد است کسی که قائل به حدوث زمان باشد، بدون اینکه متوجه باشد، قائل به قدیم بودن آن شده است.[6]

اگر زمان حادث، زمانی باشد، باید پیش از آن زمان هم، زمانی باشد تا زمان در آن معدوم باشد. پس پیش از زمان هم زمانی هست. حال اگر آن زمان سابق، قدیم باشد که مطلوب ثابت است و اگر حادث باشد، پیش از آن هم باید زمانی باشد. بنابراین، پیش از هر زمان، زمانی خواهد بود و این، همان قدیم بودن زمان است.[7]

قدیم زمانی

در مقابل حدوث زمانی، قدیم زمانی قرار دارد که عبارتست از مسبوق نبودن وجود شیء به عدم زمانی آن.[8] یا «اینکه شیء در حالتی باشد که برای وجودش ابتدایی نباشد»[9]. طبق این تفسیر، اصل زمان را نمی‌توان قدیم زمانی دانست، زیرا زمان دیگری وجود ندارد تا با آن سنجیده شود و ابتدا نداشتن برایش تصور شود. علاوه بر این، در جهان نمی‌توان چیزی را به عنوان قدیم زمانی به این معنا دانست.[10] هر چند عده‌ای معتقدند آنچه که متصف به حدوث و قدم زمانی می‌شود، حرکتها و اشیای دارای حرکت (یعنی متحرک‌ها) هستند که وجودشان در ظرف زمان تحقق یافته و بر زمان منطبق می‌گردد.[11]

البته به یک معنا می‌توان هر جزء از زمان و کل زمان را حادث دانست؛ زیرا زمان ذاتاً و فی نفسه، متصف به وصف قبلّیت و بعدیتی که قابلیت اجتماع با یک دیگر را ندارد، هست. وجود هر جزیی از زمان مسبوق به عدم آن است، به صورتی که هر یک از اجزای پیش مصداق عدم آن می‌باشد. نه آنکه اجزای پیشین، ظرف عدم آن جزء باشد تا بتوان گفت؛ وجود آن جزء مسبوق به نبودن آن در زمان سابق یا به عبارتی دیگر، مسبوق به «عدم زمانی» است تا حادث زمانی به همان معنای سابق باشد، بلکه تنها می‌توان گفت: وجود هر جزیی از زمان، مسبوق به عدم است به گونه‌ای که اجزای سابق بر آن جزء، مصداق عدم آن باشد نه ظرف عدم آن، مثلاً دیروز، مصداق «عدم امروز» است نه ظرف آن و حدوث به این معنا، امری آنی و دفعی است و در این تصویر، زمان مسبوق به عدمی که بیرون از وجود خود باشد نیست بلکه مسبوق به عدمی است که در یک «آن» که ظرف و نهایت زمان است، تحقق دارد. زیرا قوه پیشین حرکت است و ظرفش همان «آن» است که طرف زمان است.[12]

تفاوت حدوث دهری و زمانی

1. اگرچه در هر دو قسم مذکور از حدوث و قدم، قبلیتی وجود دارد که با بعدیت جمع نمی‌شود، ولی تفاوت آنها در این است که عدم اجتماع در حدوث و قدم زمانی، انفکاک عرضی است. یعنی رتبه وجودی حادث و قدیم در قسم زمانی، یکسان است و در عرض یک دیگر است ولی در حدوث و قدم دهری، انفکاک طولی است و دو موجود حادث و قدیم از نظر رتبه وجودی، با یک دیگر رابطه طولی دارند و یکی اقوی از دیگری است.

2. اتّصاف حدوث زمانى به موضوع بالعرض و اتصاف حدوث دهرى بالذات است؛ زیرا- بر فرض عدم حرکت در جوهر و معنى خاصّ زمان در مکتب حکمت متعالیه- جواهر اجسام، عنصرى ثابت و صفات، متجدّد مى‌باشند. بنابراین مسبوقیت شى‌ء به عدم غیر مجامع که در مقوله زمان است، بالعرض حمل بر موضوع مى‌شود نه بالذات، حال آنکه بنا به تحلیل دقیق، حدوث دهرى بالذات حمل بر موضوع مى‌شود؛چون افق حادث دهرى، عوالم ملک و ملکوت را در بر مى‌گیرد.

3. از سوى دیگر حادث زمانى بر سه قسم است:

الف: حادثى که از ناحیه علّت به طور دفعى در یک آن حادث مى‌گردد و یا حدوث آن منطبق بر آن مفروض است.

ب: حادثى که از ناحیه علّت، در مجموعه‌اى مشخّص از زمان حادث مى‌گردد، به طورى که هر یک از اجزاى حادث آن منطبق بر یک آن خاصّ است.

ج: حادثى که از ناحیه علّت، جمیع اجزاى آن در جمیع اجزاى زمان حادث گردد، به طورى که جمیع اجزاى حادث در هر جزء مفروض زمان یافت شود.

امّا حدوث دهرى بر خلاف اقسام سه‌گانه فوق، تمام اجزایش، یک دفعه از افاضه علّت، حادث شد و این حدوث در آن و زمان نیست.[13]

مقاله

نویسنده حسن رضايي

این موضوعات را نیز بررسی کنید:

جدیدترین ها در این موضوع

روایتی ناتمام از مکتب اصفهان ; نگاهی به سریال روشنتر از خاموشی

روایتی ناتمام از مکتب اصفهان ; نگاهی به سریال روشنتر از خاموشی

از میان کارهای تلویزیونی حسن فتحی، مجموعه روشنتر از خاموشی که به شرح زمانه و اندیشه ملاصدرا می‌پردازد، چندان اسباب شهرت این کارگردان نیست. با آن‌که زمان پخش سریال نامناسب نبود و با آمدن شبکه IFilm هم پخش آن به دفعات تکرا شد، اما این سریال همواره در قیاس با هم‌نژادان خود- یعنی شب دهم، مدار صفر درجه و البته پهلوانان نمی‌میرند- کم‌رنگ و مهجور مانده است!
منحنی فرهنگ در مسابقه خنداننده شو

منحنی فرهنگ در مسابقه خنداننده شو

خندوانه هر چند وقت یک بار دچار رکود می‎شود و در رقابت با همسایه‌اش در شبکه نسیم (دورهمی) گاهی بالا رفته و گاهی پایین می‌افتد و این خودش موضوعی مستقل برای تحلیل است. اما هدف این متن تمرکز بر قسمت خنداننده شو این برنامه بوده و تحلیل محتوای خندوانه و نقادی رفتار مجری و مبتکر آن‌را شاید در جایی دیگر دنبال کنیم.
کمپانی خنداننده ها، سهامی عام ; نگاهی دوباره به خندوانه

کمپانی خنداننده ها، سهامی عام ; نگاهی دوباره به خندوانه

خندوانه یکی از عجیب ترین پدیده‌های رسانه‌ای کشور است که در عرض سه سال حضور نسبتا مداوم خود به یکی از پر طرفدارترین برنامه‌های تاریخ تلویزیون ایران بدل شده است. تنها برنامه‌هایی مانند خبر ساعت 14 یا خبر بیست و سی را از حیث جذب مخاطب بتوان با این برنامه مقایسه کرد که البته همه می‌دانیم که این مقایسه از جنس قیاس مع الفارق است.
از سرمایه می‌‌خوریم ; نگاهی به سریال زیر پای مادر

از سرمایه می‌‌خوریم ; نگاهی به سریال زیر پای مادر

سریال زیر پای مادر از سری چندگانه‌های تلوزیون است که می‌‌کوشد مضمون خانواده را مد نظر خود قرار دهد. با مراجعه به حافظه خود به عنوان مخاطب برنامه‌های تلوزیونی می‌‌توان به سادگی دریافت که موضوع بسیاری از سریال‌ها و مجموعه‌های تلوزیونی در یکی دو دهه اخیر خانواده است.
هویت چهل تکه و بحران مدنیت؛ تفسیری بر سبک زندگی در پاورچین

هویت چهل تکه و بحران مدنیت؛ تفسیری بر سبک زندگی در پاورچین

پاورچین آغازی بر طنزهای دنباله‌دار (یا به اصطلاح جریان‌ساز) دهه هشتاد بود که تاثیر آن در نقطه چین ادامه یافت و البته در شب‌های برره به اوج رسید. طنزی پراستعاره که ذهن مخاطب را در تعمیم دادن آزاد می‌گذاشت.

پر بازدیدترین ها

سریع‌تر، کوئنتین، هیجان هیجان! | نقدی بر اثر جانگو‌‌‌ رها شده

سریع‌تر، کوئنتین، هیجان هیجان! | نقدی بر اثر جانگو‌‌‌ رها شده

«تارانتینو» قهرمان ‌‌‌نهایت بهره برداری در فیلم است. او عناصر خود را در فیلم می‌کارد و با جاه طلبی تمام آن‌ها را تا بالا‌ترین مرحله، بازسازی و اصلاح می‌کند. به همین دلیل است که در لیست فروش فیلم در دو هفته اول اکران، فیلم جانگو با فروش ۲۰ میلیون دلار در رده اول قرار می‌گیرد.
منحنی فرهنگ در مسابقه خنداننده شو

منحنی فرهنگ در مسابقه خنداننده شو

خندوانه هر چند وقت یک بار دچار رکود می‎شود و در رقابت با همسایه‌اش در شبکه نسیم (دورهمی) گاهی بالا رفته و گاهی پایین می‌افتد و این خودش موضوعی مستقل برای تحلیل است. اما هدف این متن تمرکز بر قسمت خنداننده شو این برنامه بوده و تحلیل محتوای خندوانه و نقادی رفتار مجری و مبتکر آن‌را شاید در جایی دیگر دنبال کنیم.
در جهان عیاران ; نگاهی به سریال پهلوانان نمی میرند

در جهان عیاران ; نگاهی به سریال پهلوانان نمی میرند

اتفاقات سیاسی و اجتماعی در تاریخ ایران همواره ارتباط نزدیکی با اعتقادات اخلاقی و مذهب داشته است. بسیاری از قیام های محلی برآمده از دیدگاه مذهبی بودند و یا بواسطه حفظ اخلاقیات شکل گرفتند. در ایران، اخلاق گرایی و دین گرایی همپوشانی نزدیکی با وطن پرستی و استقلال ملی دارد. بسیاری از آثار ادبی و سینمایی از «کلیدر» محمود دولت آبادی گرفته تا «هزاردستان» علی حاتمی، بر اساس همین همپوشانی خلق شده اند.
رستگاری در یک‌شنبه | نگاهی به فیلم Silver Linings Playbook

رستگاری در یک‌شنبه | نگاهی به فیلم Silver Linings Playbook

پت در نامه‌ای که بعداز 8 ماه بستری بودن در بیمارستان روانی در اولین سکانس فیلم برای همسر سابقش، نیکی می‌نویسد نگاهی حسرت‌بار به یک‌شنبه‌های از دست‌رفته دارد اما در واپسین سکانس فیلم هیچ نشانی از این دریغ‌ها باقی نمانده...
تا بهشت چقدر راه است ; مروری بر پرونده قضایی سریال 5 کیلومتر تا بهشت

تا بهشت چقدر راه است ; مروری بر پرونده قضایی سریال 5 کیلومتر تا بهشت

ال 1390 با توجه به حال و هوای ماه مبارک رمضان و در ادامه پخش سریال های ماروایی، سریالی به نام 5کیلومتر تا بهشت از شبکه سه سیما پخش می شد که در آن مهدی سلوکی پس از مرگش، در مقام یک روح سرگردان می توانست با استفاده از فرصت روح بودن خود به حل یک چالش پلیسی و یک پروند جنایی کمک کند. این اثر دومین سریال ساخته علیرضا افخمی بود.
Powered by TayaCMS