كلمات كليدي : خرده اوستا، نيايش، گاه، آفرينگان، سيروزه
نویسنده : اميرعمادالدين صدري
نام و محتوای مطالب خرده اوستا
در پهلوی xwardag abestāg به معنای اوستای کوچک آمده است. خرده اوستا مجموعه‌ای دربردارنده نیایشهایی که دین‌ور زرتشتی باید هر روز بخواند و آیینهای مربوط به آن را انجام دهد.
این متن را آنگونه که در متنهای فارسی میانه آمده است، آذرباد مهرسپندان موبدان موبد همروزگار شاپور دوم(309-379 میلادی) فراهم کرد و برای اثبات درستی مطالب آن و انطباقش با دیگر بخشهای اوستا "ور گرم" انجام داد یعنی روی گداخته بر سینه‌اش ریخته شد و چون او را نسوزانید و بدو آسیبی نرسانید، راستی گفتار او با این آزمایش ایزدی به اثبات رسید و مجموعه به عنوان خلاصه اوستا پذیرفته شد.
نخستین گزارندگان اوستا چون "انکتیل دوپرون" و "اشپیگل"، تمام اوستا را بجز وندیداد ساده (یعنی یسنا، ویسپرد و وندیداد)، خرده اوستا می دانستند. ولی یشتها انشا مفصل دارند و بویژه یشتهای بزرگ ، بسیار کهن هستند و خلاصه چند یشت در نیایشها آمده است و باید از خرده اوستا جدا نمود. خرده اوستا بنابر نظر گلدنر شامل دعاها و نمازها (پرامون یشت، نیرنگ کستی بستن، سروش باژ و هوشبام)، نیایشها (خورشید نیایش، مهر نیایش، ماه نیایش، اردویسور بانو نیایش و آتش بهرام نیایش) ، پنج گاه (هاونگاه، رپیتوینگاه، ازیرینگاه، اویسروثریمگاه و اشهینگاه)، دو سیروزه (سیروزه کوچک، سیروزه بزرگ) و چهار آفرینگان (آفرینگان دهمان، آفرینگان گاثا، آفرینگان گاهنبار و آفرینگان رپیتوین) است. "دارمستتر"، سیروزه را جدا از خرده اوستا می‌داند.[1]
نمازها و دعاها
خرده اوستا با دو دعای مشهور اشم وهو و اهونور (یثا اهو) آغاز می‌شود. این دو نماز را باهم پرامون یا فرامون یشت نامند. شاید چون این دو دعا گرداگرد دعاها و نمازها و نیایشهای دیگر را فرا گرفته است، آنها را پرامون یشت نامند.
پس از پرامون یشت، نیرنگ[2] کستی‌بستن می‌آید. این نیرنگ با دعایی به پازند آغاز می‌شود و دو بند به زبان اوستایی دارد. نیرنگ در اینجا به معنای دعاهای کوتاه است. این متن عبارت از دعایی است مخصوص آیین کستی‌بستن زرتشتیان که موبد آن را بر می‌خواند. متن بعدی "سروش باژ" است. سروش باژ را در بامداد پس از برخاستن از خواب می خوانند و به همین مناسبت آن را «نیرنگ دست شو» هم می‌نامند. این دعا با پازند آغاز می‌شود و پنج بند به زبان اوستایی دارد. پس از سروش باژ، هوشبام می‌آید. هوشبام نمازی است که در سحرگاه می خوانند و در ستایش سپیده‌دم است. تقریبا تمام جملات هوشبام از یسنها برداشته شده است.[3]
نیایش ها
نیایش در پهلوی niyāyišn همچون فارسی به معنی دعا و درود و آفرین است. پنج نیایش موجود است که به خورشید، مهر، ماه، اردویسورآناهیتا و آذر خطاب می‌شود. در آغاز یا میانه یا فرجام هر نیایش متون پازند وجود دارد و این پازندها متاخر است چون واژه‌های عربی در آن به کار رفته است. خورشید نیایش 19 بند دارد و همه خورشید یشت در بندهای 11-17 آن آمده است. خورشید نیایش هر روز سه بار در هاونگاه و رپیتوینگاه و ازیرینگاه (صبح، ظهر و عصر) خوانده می‌شود. مهر نیایش 17 بند دارد و بندهای 4-6 و 144-145 مهریشت در بندهای 13-15 و 11-12 آن آمده است.
"مهر نیایش" هر روز سه بار در هاونگاه و رپیتوینگاه و ازیرینگاه پس از "خورشید‌نیایش" خوانده می‌شود. "ماه‌نیایش" 12 بند دارد و همه "ماه‌یشت" در بندهای 3-9 آن آمده است. ماه‌نیایش سه بار در ماه (آغاز، میانه و پایان ماه) خوانده می‌شود. "اردویسوربانو[4] نیایش" یا "آبان‌نیایش" 11 بند دارد و بندهایی 1-7 آن از بندهای آبان یشت یا یسنا 65 برداشته شده است.
آتش‌نیایش 20 بند دارد و بندهای 1-10 یسنا 62 در بندهای 7-16 آن آمده است. آبان نیایش و آتش نیایش را به ترتیب زرتشتیان هنگامی که به نزدیکی آب و آتش می‌رسند و در روز آبان (دهم) و روز آذر (نهم) هر ماه می‌خوانند. آتش‌نیایش را موبدان در پنج گاه روز در آتشکده‌ها می‌خوانند.[5]
گاه‌ها
در دین مزدیسنا شبانه روز به پنج گاه تقسیم می‌شود که در هر گاه، یک نماز خوانده می‌شود. این پنجگاه عبارتند از:
1- هاونگاه (اوستایی hāwani) بامداد
2- رپیتو نیگاه (اوستایی rapiθwina) نیمروز
3- ازیرینگاه (اوستایی uzayeirina) عصر
4- اویسروثریمگاه (اوستایی aiwisrūθrima) شب از غروب تا نیمه شب
5- اشهینگاه (اوستایی ušahina) از نیمه شب تا بامداد.
در زمستان رپیتوینگاه وجود ندارد. هر ایزد گاه را یک ایزد همکار ویژه و یک ایزد طبقه اجتماعی و مجموعه‌ای از ایزدان همراهی می‌کنند که عبارتند از: ایزد هاون (ساونگهی، ویسیه، مهر و رام)، ایزد رپیتوین (فرادت فشو، زنتومه، اردیبهشت و آذر)، ایزد ازیرین (فرادت ویره، دهیومه، اپام نپات و آب)، ایزد اویسروثریم (فرادات ویسپام هوجیاتی، زرتوشترمه، فروهرها و امه و بهرام و اوپرتات) و ایزد اشهین (برجیه، نمانیه، سروش و رشن و اشتاد).
هاونگاه، 10 بند دارد و جملاتی به پازند هم در میان آن آمده است. رپیتوینگاه و ازیرینگاه و اویسروثریمگاه و اشهینگاه به ترتیب 12، 11، 13و 10 بند دارند.[6]
سی روزه
در گاه‌شمار مزدیسنا هر ماه، سی روز دارد و هر روز به نام یکی از امشاسپندان یا ایزدان است.
دو متن سیروزه کوچک و بزرگ در ستایش این امشاسپندان و ایزدان است (در سیروزه کوچک فقط به نام آنها بسنده شده است).
این ایزدان عبارتند از: 1- هرمزد 2- بهمن 3- اردیبهشت 4- شهریور 5- اسپندارمذ 6- خرداد 7- امرداد 8- دی به آذر 9- آذر 10- آبان 11- خور 12- ماه 13- تیر 14- گوش 15- دی به مهر 16- مهر 17- سروش 18- رشن 19- فروردین 20- بهرام 21- رام 22- باد 23- دی به دین 24- دین 25- ارد 26- اشتاد 27- آسمان 28- زامیاد 29- ماراسپند 30- انیران.[7]
آفرینگان ها
چهار تا از نمازهای زرتشتیان آفرینگان نام دارد که در مدت سال در جشنها و هنگام‌های مختلف به جای آورده می‌شود عبارتند از: آفرینگان دهمان، آفرینگان گاثا، آفرینگان گاهنبار و آفرینگان رپیتوین.
آفرینگان دهمان 13 بند دارد و دعایی است که پس از فوت برای روان درگذشتگان خوانده می‌شود. آفرینگان گاثا 6 بند دارد و در پنج روز پایانی سال خوانده می‌شود. آفرینگان گاهنبار 19 بند دارد و نمازی است که در گاهنبارها (شش جشن فصلی زرتشتیان) خوانده می‌شود. آفرینگان رپیتوین 10 بند دارد و در آغاز و انجام تابستان (روز هرمزد فروردین ماه و روز انیران مهرماه) خوانده می‌شود.[8]