كلمات كليدي : حجب، حجب حرماني، حجب نقصاني، حاجب، صنف، ابويني، ابي، امّي، اخوه، نصيب بالا، نصيب پائين
نویسنده : محمد حسين رامين
حجب(حَ ج̉ ب̉ ) در لغت به معنای پوشانندگی و زیر پرده کشیدن می‌باشد[1] و در اصطلاح حقوقی به حالت وارثی می‌گویند که به واسطه‌ی بودن وارث یا خویشاوند دیگر، کلاً یا جزئاً از ارث بردن محروم می‌شود.[2]
با توجه به تعریف فوق می‌توان گفت، حجب بر دو قسم است:
حجب حرمانی
حجب نقصانی[3]
الف) حجب حرمانی
حجب حرمانی یا حجب از اصل ارث عبارت است از اینکه وجود خویشاوندی، خویشاوند دیگر را از اصل ارث بردن محروم کند.[4] این حالت براساس قاعده‌ی "الاقرب یمنع الابعد" اعمال می‌شود و مفهوم ساده‌ی آن این است که، خویشاوندی که به متوفی نزدیکتر است خویشاوندان دورتر را از ارث بردن محروم می‌کند.[5] قاعده‌ی حجب از اصل ارث، در موارد مختلفی اعمال می‌شود و این موارد مختصراً، به ترتیب مقرر در ذیل می‌باشند.
موارد اعمال حجب حرمانی
وارثان هر طبقه حاجب حرمانی وارثان طبقات بعدی می‌باشند. [6]
اقربای نزدیکتر به میت، حاجب حرمانی اقربای دورتر، در همان صنف هستند.[7]
برخی از اقربای ابوینی میت، حاجب حرمانی برخی از اقربای ابی میت می‌باشند.
حاجب بودن هر طبقه نسبت به طبقات بعدی
وارثان هر طبقه حاجب حرمانی وارثان طبقات بعدی هستند. توضیح آن‌که، در نظام حقوقی ایران، ورّاث به سه طبقه تقسیم می‌شوند و افراد هر طبقه، تنها در صورتی از ترکه متوفی ارث می‌برند که هیچ کس از افراد طبقه‌ی قبل موجود نباشند (م 863 ق.م). طبقات ارث مذکور در قانون مدنی از قرار ذیل می‌باشند:
طبقه‌ی اول: پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد؛
طبقه‌ی دوم: اجداد و جدّات و خواهر و برادر و اولاد آنها؛
طبقه‌ی سوم: اعمام و عمّات و اخوال و خالات و اولاد آنها [8] (م.862 ق.م[9]).
به علاوه‌ی اینکه به حکم ماده‌ی 1032 ق.م، در هر طبقه نیز درجات دوری و نزدیکی به متوفی، به عده‌ی نسل‌ها در آن طبقه معین می‌شود. مثلاً قرابت میت با اولاد خویش از درجه‌ی اول، و با اولاد اولاد خویش از درجه‌ی دوم است.
در مقام جمع می‌توان گفت، خویشاوندان طبقه‌ی اول متوفی، حاجب حرمانی خویشاوندان طبقه‌ی دوم و سوم متوفی هستند. همچنین خویشاوندان طبقه‌ی دوم متوفی نیز، حاجب حرمانی خویشاوندان طبقه‌ی سوم متوفی می‌باشند. [10]
حاجب بودن بعضی اقارب نسبت به دیگر اقارب آن صنف
در میان افراد موجود در هر طبقه از خویشاوندن نیز، برخی از آنها حاجب حرمانی برخی دیگر می‌شوند.بدین توضیح که وارثان طبقه‌ی اول و دوم ، هر یک خود، به دو صنف تقسیم می‌شوند، که در هر صنف، افرادی که به لحاظ درجات دوری و نزدیکی، به متوفی نزدیک‌ترند، دیگران را از اصل ارث محروم می‌کنند.[11] بعنوان مثال، طبقه‌ی اول ورّاث، از صنف پدر و مادر و صنف اولاد تشکیل می‌شود. بنابراین اگر متوفی فرزند بلا واسطه داشته باشد، این فرزند مانع ارث بردن نوه‌های متوفی، که از همان صنف اولاد هستند می‌شود. لیکن این مانعیت فقط داخل همین صنف مؤثر است و فرزند متوفی مانع ارث بردن پدر یا مادر میت نمی‌شود.
در طبقه‌ی دوم هم که از صنف اجداد و جدّات و صنف خواهر و برادر و اولاد ایشان تشکیل می‌شود نیز، به همین منوال عمل می‌گردد.
اما در طبقه‌ی سوم همه‌ی وارثان از یک صنف هستند. پس علی‌القاعده کسی که به لحاظ درجات قرب و بعد به متوفی نزدیکتر است، وارثان دیگر را از ارث بردن محروم می‌کند. بعنوان مثال با وجود عمه‌ی متوفی، پسر عمه یا پسر دائی متوفی از او ارث نمی‌برد. اما این قاعده یک استثنا دارد و آن‌هم اینکه اگر تنها وارثان متوفی، یک عموی ابی و یک پسر‌عموی ابوینی متوفی باشند، پسر عموی ابوینی علی‌رغم اینکه به لحاظ درجه، از میت دور تر است، عموی ابی را از ارث بردن محروم می‌کند. به نظر می‌رسد که قانون مدنی، این استثنا را تنها به دلایل تاریخی و مذهبی پذیرفته باشد.[12] قانون‌گذار این حکم را در ماده‌ی 936 ق.م بیان کرده است. این حکم به هیچ قاعده‌ای بر نمی‌گردد و در فرض تعدّد عمو‌های ابی میت یا وجود خاله یا دائی در میان وراّث، پسر عموی ابوینی ارث نمی‌برد.[13]
با این وجود زن و شوهر را نباید در زمره‌ی وارثانی آورد که در ماده‌ی 936 ق.م عدم وجود آنان شرط شده است. زیرا همان‌گونه که در مقاله‌ی مربوط به ارث زوجین گفتیم، زن و شوهر به همراه تمام وارثان نسبی ارث می‌برند و سایر ورثه در میراث آنان اثری ندارند. ظاهراً مقصود ماده‌ی 936 ق.م شرط بودن عدم وجود وارثان نسبی دیگر در طبقه‌ی سوم است.[14]
حاجب بودن اقربای ابوینی میت برای اقربای ابی میت
برخی از اقربای ابوینی میت، حاجب حرمانی برخی از اقربای ابی میت هستند. علاوه بر 2 مورد مذکور در فوق، در طبقات دوم و سوم برخی از اقربای ابوینی حاجب حرمانی برخی از اقربای ابی میت هستند. بدین توضیح که، از میان وارثان طبقه‌ی دوم ،برادران و خواهران متوفی ( یا همان صنف اخوه)، به اعتبار ارتباطی که با متوفی دارند به 3 گروه یا تیره تقسیم می‌شوند:
1. برادران و خواهرن ابوینی میت
2. برادران و خواهران ابی میت
3. برادران و خواهران امّی میت
بدین ترتیب که در گروه نخست، پدر و مادر وارثان و متوفی مشترک است و در گروه دوم پدر و در گروه سوم مادر ایشان.[15]
اعمال قاعده‌ی حجب حرمانی در این مورد بدین صورت است که، خواهر و برادر‌های ابوینی، خواهر و برادر‌های ابی را از اصل ارث بردن محروم می‌کنند و همچنین اولاد اخوه‌ی ابوینی، اولاد اخوه‌ی ابی را از ارث بردن محروم می‌کند.
در این میان باید توجه داشت که وجود هیچ یک از اخوه‌ی ابوینی یا ابی، اخوه‌ی امّی را از ارث بردن محروم نمی‌کند.[16]
همین ترتیب در میان اقربای ابوینی و ابی و امّی میت در طبقه‌ی سوم نیز رعایت می‌شود. بدین توضیح که مستنداً به ماده‌ی 930 ق.م اگر میت اعمام یا اخوال ابوینی داشته باشد اعمام یا اخوال ابی ارث نمی‌برند.
وارثانی که حاجب حرمانی ندارند
به استناد ماده‌ی 891 ق.م هر یک از خویشاوندان طبقه‌ی نخست، یعنی پدر و مادر و اولاد بلاواسطه، یعنی پسر و دختر متوفی و زوج و زوجه‌ی متوفی، حاجب از اصل ارث ندارند، زیرا پدر و مادر و فرزندان بلاواسطه، در درجه اول از طبقه‌ی نخست قرار دارند و از همه‌ی خویشاوندان به متوفی نزدیک‌ترند و هر یک از زوج و زوجه نیز چنانکه در مقاله‌ی مربوط به ارث طبقه‌ی اول خواهیم گفت، همواره به همراه سایر ورّاث متوفی ارث برده و حاجب حرمانی ندارند.[17]
ب) حجب نقصانی
حجب نقصانی حالت وارثی است که بخاطر وجود خویشاوند دیگر، سهم‌الارث وی از حداکثر به حداقل کاهش می‌یابد.[18] پس این وارث همواره سهم معینی از ترکه دارد، لیکن اندازه‌ی این سهم، در دو صورت مختلف، تفاوت می‌کند. این دو میزان از ترکه را، اصطلاحاً نصیب بالا (حد اعلی) و نصیب پائین (حد ادنی) می‌نامند.[19]
نکته قابل توجه این است که، برخلاف آنچه در حجب حرمانی گفته شد، در حجب نقصانی، ممکن است، کسانی که موجب نقصان می‌شوند (یا همان حاجبین)، خودشان وارث نباشند. مثل برادر و خواهر میت که با وجود پدر و مادر میت، ارث نمی‌برند، لیکن به نحوی که خواهیم گفت، موجب نقصان سهم مادر میت می‌شوند.
به طور کلی حجب نقصانی 3 نوع دارد:
حجب اولاد
اصطلاح حجب اولاد زمانی به‌کار می‌رود که اولاد یا اولاد اولاد میت، حاجب برخی از ورثه می‌شوند و باعث می‌گردند که سهم ایشان از نصیب بالا به نصیب پائین تنزّل یابد.
این نوع از حجب نقصانی خود مشتمل بر 2 مورد است:
مورد نخست حجب نقصانی اولاد، جایی است که با وجود اولاد برای میت، سهم هر یک از پدر و مادر متوفی به یک‌ششم ترکه کاهش می‌یابد. این در حالی است که اگر متوفی اولاد نداشت، سهم مادر یک‌سوم از ترکه بود و پدر مابقی ترکه را به قرابت به ارث می‌برد.[20]
مورد دوم حجب نقصانی اولاد، جایی است که، وجود اولاد برای متوفی، باعث می‌شود سهم زوج از یک‌دوم به یک‌چهارم تقلیل یابد و سهم زوجه نیز از یک‌چهارم به یک‌هشتم تنزل یابد.[21]
قانون‌گذار احکام مربوط به این موارد از حجب را در بند الف ماده‌ی 892 ق.م بیان نموده است.
حجب اخوه
اصطلاح حجب اخوه زمانی بکار می‌رود که خواهر یا برادران میت، حاجب مادر میت می‌شوند و باعث می‌گردند که سهم وی از نصیب بالا به نصیب پائین تنزّل یابد. [22]
به موجب بند ب ماده‌ی 892 ق.م وقتی که میت چند برادر یا خواهر داشته باشد در این صورت سهم‌الارث مادر میت از یک‌سوم به یک‌ششم ترکه تنزّل خواهد یافت، مشروط بر اینکه:
1. اخوه‌ی میت، لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند.
2. پدر آنها زنده باشد.
3. پدر از ارث محروم نباشد مگر به سبب قتل.
4. تمامی خواهر یا برادران ابوینی یا ابی باشند.
مواردی از حجب نقصانی که در قانون ذکر نشده
علاوه بر مواردی که در ماده‌ی892 ق.م از آنها بعنوان مصادیق حجب نقصانی نام برده شده است، موارد دیگری از حجب نقصانی می‌توان یافت.
یکی از این موارد حکم ماده 899 ق.م است که بیان می‌دارد، در صورتی که فرزند متوفی تنها یک دختر باشد، سهم او یک‌دوم از کل ترکه می‌باشد. این درحالی است که اگر فرزندان متوفی دو یا چند دختر باشند، فرض مجموع دختر‌ها دو‌سوم کل ترکه می‌باشد. واضح است که در چنین حالتی می‌توان هر یک از دختر‌ها را حاجب نقصانی دختر دیگر دانست. بعنوان مثال اگر میت بجای یک دختر، دو دختر داشته باشد، سهم هر یک از آنها بجای نصف ترکه، یک‌سوم ترکه خواهد بود.[23]
همین منوال در موردی که متوفی بجای یک خواهر ابوینی یا ابی، دو یا چند خواهر ابوینی یا ابی دارد نیز جاری می‌باشد.