خاندان دولتشاهی

كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، خاندان، دولتشاهي، قاجار، كرمانشاه، نمايندگي

نویسنده : معصومه جمشيدي

محمدعلی‌میرزا متخلص به دولت و ملقب به دولتشاه پسر بزرگ فتعلی‌شاه قاجار از زن گرجی او که که در سال 1203_(ه.ق) متولد و در سال 1237_(ه.ق) در 34 سالگی در راه بغداد که برای تسخیر آن حرکت کرده بود به مرض وبا درگذشت. از شاهزاده‌های بنام ایرانی دوران قاجار و سر سلسله خاندان دولتشاهی ایران می‌باشد. وی در قصبهٔ نوا در مازندران به دنیا آمد. پدرش فتحعلی شاه قاجار و مادرش زیباچهر خانم، سی وسومین همسر وی، از اهالی گرجستان بود. دولتشاه اولین پسر فتحعلی شاه قاجار و هفت ماه از عباس میرزا نایب السلطنه بزرگ‌تر بود ولی چون مادرش از ایل قاجار نبود، نمی‌توانست جانشین شاه باشد. وی جزء پسران باکفایت فتحعلی‌شاه بود.[1] در 9 سالگی به حکومت فارس رسید و مدتی بعد به حکومت قزوین انتخاب شد. در دفع فتنه نادر همراه پدرش فتحعلیشاه بود. در 19 سالگی به حکومت خوزستان (بخش شمالی خوزستان شامل شوشتر، دزفول و هویزه)،[2] لرستان و کرمانشاه منصوب شد. در نبرد با عثمانی‌ها آنان را شکست داد که منجر به عقد معاهده صلح ارزنه‌الروم گردید. چندی بعد دوباره در جنگ با عثمانی‌ها راهی شد و فاتح گردید و سرانجام در راه فتح بغداد فوت کرد و در کرمانشاه مدفون گردید.^[3] در زمان فتحعلی‌شاه فرانسه و انگلیس برای حضور در ایران با یکدیگر رقابت داشتند. در هر دوره یکی از آن‌ها در ایران حضور داشت و دیگری خارج می‌شد. پس از رفتن انگلیسی‌ها عده‌ای از افسران فرانسوی برای تعلیم کردهای حوزه حکومتی محمدعلی‌میرزا دولتشاه به کرمانشاه آمدند ولی عملیات و آموزش این افسران نیز قرین موفقیت نشد و پس از مرگ دولتشاه از ایران به هند رفتند.[4] دولتشاه ده پسر و چهارده دختر داشت، پسران وی به ترتیب عبارتند از:

محمد حسین میرزا حشمت الدوله، طهماسب میرزا موید الدوله، نصرالله میرزا والی، اسدالله میرزا، فتح الله میرزا، امام قلی میرزا عماد الدوله، نور الله میرزا، جهانگیر میرزا، محمد رحیم میرزا و ابوالحسن میرزا؛ خاندان دولتشاهی از نوادگان محمدعلی میرزا و منسوب به او هستند.

ملک ایرج میرزا دولتشاهی

فرزند امامقلی عمادالدوله ، فرزند محمدعلی میرزای دولتشاه فرزند فتحعلی‌شاه قاجار در 1252 تولد یافت. تحصیلات خود را در رشته های ادبیات فارسی و عربی در حدود سطح انجام داد. مدت‌های زیادی در حسن خط کوشش بسیار نمود به طوریکه از خوشنویسان معروف زمان گردید. وی توارثاً از مالکین عمده و بزرگ کرمانشاه و ولایات ثلاث بود و در عمران و آبادی دهات خود کوشش بسیار می‌نمود. دولتشاهی علاوه بر ملکداری چند بار به حکومت‌های مختلف منصوب شد. چندی حکمران بروجرد و خرم‌آباد بود و زمانی هم بر همدان حکومت داشت. در ادوار هفتم و هشتم از کرمانشاه به وکالت انتخاب گردید. در 1328 درگذشت.[5]

غلامعلی دولتشاهی

معروف به مجلل‌الدوله فرزند سلطان ابراهیم میرزای مشکوه‌الدوله در 1256 در کرمانشاه تولد یافت. تحصیلات خود را تا حدود سطح در موطن خویش انجام داد و برای ادامه تحصیلات به فرانسه اعزام شد. پس از مراجعت به ایران، نایب‌الحکومه چند شهر شد و چندی هم در مناطق مختلف حکومت داشت. در 25 شعبان 1327_(ه.ق) و در زمان محمدعلی‌شاه طی تلگرافی از تهران وی مسئول دفاتر و کلیه محاسبات «جشن نصرت ملی» در کرمانشاه شد.[6] در 1301 رضاخان سردارسپه با دختر وی ازدواج نمود و طبعاً وی از قاجاریه روی برگرداند و از طرفداران سردارسپه شد. پس از استقرار رضاخان به تخت سلطنت و تشکیل دربار، مجلل‌الدوله به ریاست تشریفات دربار پهلوی تعیین گردید و در ردیف رؤسای درجه اول دربار شد. تا این‌که در سال 1311 در 55 سالگی به بیماری سکته قلبی درگذشت.[7] وی از قماربازان معروف بود و طبق گفته مخبرالسلطنه در همان شبی که به بیماری سکته درگذشت، وکیل‌الملک دیبا رییس حسابداری دربار و دوست نزدیک تیمورتاش مبلغ 25 هزارتومان از او برده بود. رضاشاه پس از اطلاع از ماجرا ذستور داد که دیبا مبلغ مزبور را به وراث وی برگرداند و پس از مدت کوتاهی از دربار اخراج و به زندان افتاد.[8] عصمت‌الملوک دولتشاهی دختر مجلل‌الدوله (نواده فتحعلی‌شاه قاجار[9]) و همسر رضاخان بود که رضاخان از او 5 فرزند داشت.[10] عصمت نیز مانند سایر اعضای خاندان پهلوی در فساد و از جمله قاچاق کالا و مواد مخدر دست داشت.[11]

حسنعلی دولتشاهی

معروف به معین خلوت، فرزند سلطان ابراهیم میرزای مشکوه‌الدوله. در 1259 در کرمانشاه تولد یافت. تحصیلات خود را در حدود معمول زمان انجام داد و به ملکداری پرداخت و در اطراف گلپایگان برای خود املاک زیادی تهیه کرد و از مالکین بزرگ منطقه شد. برای حفظ املاک و دارایی خود کاندیدای مجلس شورای ملی شد و از گلپایگان به وکالت مجلس انتخاب گردید. مجموعاً هفت دوره نماینده مجلس شورای ملی بود. از دوره چهاردهم جای خود را به دکتر عبدالله معظمی داد.[12]

محمدعلی دولتشاهی

فرزند ابراهیم مشکوه‌الدوله، از نواده‌های دولتشاه فرزند بزرگ فتحعلی‌شاه است. در سال 1263 در کرمانشاه تولد یافت. تحصیلات خود را در کرمانشاه انجام داد. زبان انگلیسی و فرانسه را فراگرفت و قدری نیز ریاضیات جدید آموخت. چندی در سازمان‌های دولتی اشتغال داشت تا این‌که در دوره ششم به نمایندگی مجلس برگزیده شد. در ادوار هفتم و هشتم نیز نماینده مجلس شورای ملی از کرمانشاه بود. در سال 1310 در دربار رضاشاه به جای مجلل‌الدوله پدرزن رضاشاه، رییس تشریفات داخلی شد. دو سال در ان سمت برقرار بود.[13] در 20 شهریور 1312 در کابینه فروغی به وزارت پست و تلگراف منصوب و معرفی شد.[14] وی به علت قرابت سببی با شاه به مقامات وکالت و استانداری و وزارت رسید. سرانجام هنگامی که وزیر پست و تلگراف بود در 50 سالگی بر اثر سکته قلبی درگذشت.[15] محمدعلی دولتشاهی از متعینین کرمانشاه بود که در گذشته سمت وکالت مجلس را داشته است. وی از منسوبان یکی از همسران شاه (عصمت الملوک همسر چهارم رضاشاه) بود.[16] نام او در لیست نمایندگان مجلس مؤسسان که باید اعتبارنامه‌هایشان در کمیسیون رسیدگی به اعتبارنامه رسیدگی شود به چشم می‌خورد.^[17] در شهریور 1312 که فروغی به جای مهدیقلی هدایت زمام نخست وزیری را به دست گرفت، محمدعلی دولتشاهی را به عنوان وزیر پست و تلگراف و تلفن انتخاب کرد. وی جزء وزرایی بود که برای اولین بار مقام وزارت می گرفت.[18] در واقع این دومین کابینه دوره نهم قانونگذاری به ریاست محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) بود که دولتشاهی مدیر پست و تلگراف و تلفن آن بود.[19] محمدعلی دولتشاهی از جمله کسانی بود که بعداً به صف مخالفان مصدق پیوست.[20] اسناد مربوط به عملکرد محمدعلی دولتشاهی در سمت وزارت پست و تلگراف و تلفن موجود است[21]. همسر وی اخترالملوک هدایت (خواهر صادق هدایت) دختر اعتضادالملک (هدایت قلی) هدایت است.[22] وی دارای چند فرزند بود. از جمله دو دختر به نامهای مهرانگیز و مهین. مهین دولتشاهی، همسر مظفر فیروز بوده است که از جمله مشاغل مظفر فیروز می توان به وزارت کار در کابینه احمد قوام اشاره کرد.[23] مهرانگیز دولتشاهی در 1342 از کرمانشاه به نمایندگی مردم به مجلس راه یافت و در سال 1354 به عنوان نخستین سفیر زن ایرانی به دانمارک رفت.[24]

ابوالفتح دولتشاهی

فرزند سلطان ابراهیم میرزا مشکوه‌الدوله و از نواده های دولتشاه میرزا فرزند فتحعلی‌شاه قاجار در 1265 در کرمانشاه متولد شد. در کنار تحصیل عربی و ریاضی و ادبیات فارسی، زبان فرانسه را نیز فراگرفت. در سلسله پهلوی به علت قرابت سببی مورد توجه قرار گرفت و به مشاغل دولتی دعوت شد. در اوایل سلطنت رضاشاه، حکومت تهران را عهده‌دار شد. سپس به حکومت بوشهر و بعد استانداری فارس رسید. در همین سمت به علت سهل‌انگاری در حوزه استحفاظی خود در زمان رضاشاه از استانداری فارس برکنار شد و به زندان افتاد. وی عموی همسر رضاشاه (عصمت‌الملوک) بود. بعد از شهریور 1320 از زندان آزاد شد. در دوره‌های پانزدهم و شانزدهم وکیل مردم کرمانشاه در مجلس بود. بعد از کودتای 28 مرداد 1332 نیز در ادوار 18 و 19 وکیل مجلس شورای ملی بود.[25] وی از جمله نمایندگان مجلس بود که متجاوز از هفتادسال سن داشتند.[26] وی جزء اقلیت مجلس بود که خواستار استیضاح مصدق شده بودند.[27] در دولت رزم‌آرا و براساس طرح «تصفیه کارمندان دولت»، افراد دولتی را در سه بند الف، ب و ج طبقه بندی کردند. ابوالفتح دولتشاهی در بند ج قرار گرفت. بند ج شامل افراد ناشایست بود.[28] سرانجام در 1350 درگذشت. وی داماد میرزاهاشم آشتیانی بود.

مهرانگیز دولتشاهی

مهرانگیز دولتشاهی فرزند دوم محمدعلی میرزا شکوه الدوله، وزیر اسبق پست و تلگراف و تلفن و مادرش اخترالملوک هدایت (خواهر صادق هدایت) دختر اعتضادالملک (هدایت قلی) هدایت است. وی به سال 1296_(ه.ش) در تهران متولد شد.[29] وی تحصیلات دانشگاهی را در آلمان به انجام رساند. فعالیت‌های اجتماعی را از سال 1325 در سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی و انجمن حمایت زندانیان آغاز کرد. در سال 1334 جمعیت راه نو را تأسیس کرد. مهمترین فعالیت این جمعیت طرح قانون حمایت خانواده است. در سال 1335 کانون خدمات جمعیت را در جنوب تهران تأسیس کرد. از سال 1335 با سازمان‌های زنان در کشورهای مختلف در مجامع بین‌المللی کمیسیون مقام زن، کمیسیون کار و ... همکاری کرده است. وی عضو مؤسس حزب ایران نوین و عضو هیئت اجرایی شورای مرکزی آن حزب و مؤسس شعبه حزب در کرمانشاه بود.[30] وی سفیرکبیر ایران در دانمارک بود،[31] و در دوره‌های 21، 22 و 23 از کرمانشاه به نمایندگی رسید و مدت‌ها دبیر شورای عالی جمعیت‌های زنان ایران بود. این شورا در اسفند 1337 به ریاست اشرف پهلوی تشکیل شد و پس از هشت سال فعالیت به دلیل عدم موفقیت منحل شد[32]. وی پیرو فرقه ضاله بهاییت بوده است.[33]

انتخاب وی در مقام سفیر به عنوان یک کار نمایشی و گشایش راه ورود زنان ایران به عرصه دیپلماسی بود، وگرنه روابط ایران و دانمارک از نظر سیاسی اهمیت چندانی نداشت و امور سفارت ایران در کپنهاگ نیز عملاً به وسیله کادر دایمی سفارت اداره می شد.[34] سرانجام مهرانگیز دولتشاهی در 29 مهر 1387 در پاریس درگذشت.