كلمات كليدي : دستگاه عصبي خود مختار، سمپاتيك، پاراسمپاتيك، سيستم عصبي اتونوم، اعصاب روده اي، آوران، وابران، سلول هاي حسي، سلول هاي حركتي، گره عصبي، اعصا�
نویسنده : كوثر يوسفي
دستگاه عصبی خود مختار یا نباتی، به بخش‌هایی از سیستم عصبی گفته می‌شود که باعث ثابت ماندن شرایط داخلی بدن می‌شود و شامل نورون‌ها و الیاف عصبی است.[1]
این دستگاه به کنترل فشار خون شریانی، حرکات و ترشح دستگاه گوارش، تخلیه مثانه، تعریق، دمای بدن و بسیاری فعالیت‌های دیگر کمک می‌کند. یکی از خصوصیات دستگاه خود مختار، سرعت و شدت عمل آن در تغییر دادن اعمال احشایی است. به عنوان مثال دستگاه خود مختار طی 3 تا 5 ثانیه قادر است ضربان قلب را به میزان دو برابر افزایش دهد و طی 10 تا 15 ثانیه می‌تواند فشار خون شریانی را کاهش یا افزایش دهد. این اعمال به صورت غیر ارادی صورت می‌گیرد، ولی مراکز عالی دستگاه عصبی تا حد زیادی در این اعمال موثرند.[2]
دستگاه عصبی خود مختار، عمدتا به وسیله مراکز واقع در نخاع(spinal)،ساقه مغز و هیپوتالاموس(Hypothalamus) فعال می‌شود. این دستگاه نیز همانند دستگاه عصبی ارتباطی دارای گیرنده‌ها، آوران‌ها، وابران‌ها و اندام‌های اجرا کننده می‌باشد. اندام‌های دستگاه خود مختار شامل عضلات صاف، عضله قلب و غدد است. گیرنده‌های اندام‌های داخلی مانند معده، روده و مثانه، اطلاعات خود را به وسیله تارهای عصبی آوران به مراکز عصبی خود مختار می‌فرستند و پاسخ انعکاسی این مراکز به وسیله نورون‌های رابط و وابران به اندام‌ها ارسال می‌شود.
بخش وابران دستگاه عصبی خود مختار، به دو بخش جداگانه تحت نام‌های بخش سینه‌ای – کمری یا سمپاتیک و بخش جمجمه‌ای – خاجی یا پاراسمپاتیک تقسیم می‌شود که عمل آنها معمولا خلاف یکدیگر است.[3]
سیستم سمپاتیک Sympatic System
به طور کلی، سیستم سمپاتیک که در حالات اضطراری و هیجان فعالیت بیشتری پیدا می‌کند نیروهای بدن را بسیج کرده، فرد را برای مقابله با حادثه یا فرار آماده می‌سازد.
سیستم پاراسمپاتیک Parasympatic System
عمل سیستم پاراسمپاتیک، موضعی و محدود است و باعث برقراری حالت آرامش و حفظ ذخیره انرژی در بدن می‌شود.
عروق خونی، غدد مولد عرق و عضلات صاف راست کننده موها، عصب پاراسمپاتیک ندارند و تارهای عصبی آنها فقط از نوع سمپاتیک است.[4]
هر یک از دستگاه‌های سمپاتیک و پاراسمپاتیک از یک مجموعه دوسلولی که یکی در درون دستگاه اعصاب مرکزی( در ساقه مغز یا نخاع شوکی) و دیگری جسم سلولی(Soma) آن، که گره عصبی(Ganglion) را می‌سازد تشکیل شده است.
سلول پیش گره عصبی Preganglionic Neuron
سلول عصبی که جسم سلولی آن در دستگاه اعصاب مرکزی قرار داشته و آکسون(Axon) آن به گره عصبی ختم شود، را "سلول پیش گره عصبی" می‌نامند.
سلول پس گره عصبی Postganglionar Neuron
سلول عصبی که جسم سلولی آن در گره عصبی قرار داشته و آکسون آن با عمل کننده ارتباط برقرار کند، را "سلول پس گره عصبی" می‌نامند.
سلولهای عصبی دستگاه اعصاب روده‌ای، در دیواره معده و روده با سلولهای پس گره عصبی دستگاه پاراسمپاتیک، مشابهت دارند.[5]
دستگاه اعصاب روده‌ای Nervous Intestinal
در دستگاه اعصاب خود مختار، علاوه بر سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک، بخشی نیز به نام اعصاب روده‌ای وجود دارد که بدون دخالت سیستم‌های سمپاتیک و پاراسمپاتیک، کنترل و تنظیم برخی از اندام‌های مجری مانند: معده، روده، ماهیچه‌های صاف، بافت ترشحی، دستگاه عروقی و غدد درون‌ریز را به عهده دارند. بیشتر اجسام سلولی اعصاب روده‌ای در دو شبکه سلولهای عصبی دیواره روده قرار دارند. یعنی یکی بین ماهیچه‌های صاف و حلقوی دیواره روده(شبکه عصبی – عضلانی روده) و دیگری زیر ماهیچه‌های حلقوی(شبکه عصبی زیر پرده مخاطی) قرار دارد.
سلولهای اعصاب روده‌ای، هم جزء سلولهای حسی به شمار می‌آیند که در اثر انقباض و انبساط دیواره روده تحریک می‌شوند، و هم جزء سلولهای حرکتی تلقی می‌شوند چرا که تارهای ماهیچه‌های صاف و حلقوی را به حرکت وامی‌دارند. اعصاب روده‌ای، همچنین رابط بین سلولهای حرکتی و اعصاب مرکزی نیز می‌باشد.[6]
بازخورد زیستی یا بیوفیدبک Biofeedback
آگاهی از تغییرات بدنی و فرایندهای زیستی اندام‌ها و بافت‌ها و کوشش ارادی برای مهار کردن و بازگرداندن آنها به حالت مطلوب را "بازخورد زیستی" یا "بیوفیدبک" می‌نامند.
مراکز عصبی بالای مغز می‌توانند تا حدی در اعمال خودکار مراکز سمپاتیک و پاراسمپاتیک اثر گذاشته، آنها را تشدید یا تضعیف کنند. پیام‌های ارسالی از بعضی نواحی قشر مخ و دستگاه کناری مغز(سیستم لیمبیک) باعث تغییر در پاسخ‌های خودکار سمپاتیک و پاراسمپاتیک می‌گردد و تغییراتی را در فشار خون، ضربان قلب و فعالیت لوله گوارش به وجود می‌آورد.
اساس روش‌های بازخورد زیستی، استفاده از تاثیرپذیری دستگاه عصبی خودکار از مراکز ارادی است. در حالت عادی، سیستم اعصاب خودکار به صورت غیر ارادی عمل می‌کند و فرد، میزان فشار خون، قطر عروق خونی و میزان قند خون خود را حس نمی‌کند. با روش‌های بیوفیدبک، فرایندهای زیستی اندام‌های بدن به وسیله ابزارهای دیداری و شنیداری، واضح و قابل فهم شده و به آگاهی فرد رسانده می‌شود و او پس از آگاهی از این تغییرات، با تکرار و تمرین در جهت تصحیح مطلوب آنها می‌کوشد. این روش‌ها بیشتر در بیماری‌های روان – تنی و فشار روانی کاربرد دارد.[7]