كلمات كليدي : آیین دادرسی مدنی و بازرگانی ، نظام حقوقی، طرفین دعوا، دادخواهی
نویسنده : خسرو بهمن یار
تعریفعبارت از مجموع قواعد و تشریفاتی است که طرفین دعوا باید هنگام رجوع به مراجع قضایی برای دادخواهی ونیز مراجع قضایی دربارۀ آنها رعایت نمایند تا احقاق حق انجام گیرد چه صرف داشتن حق همیشه برای دست یافتن به آن، کافی نیست بلکه باید وسیله‌ای داشت تا در صورت تجاوز به حق یا عدم شناسایی آن،استفاده و اجرای حق را عملی کرد.
قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب نیز به این نکته اشاره کرده و در مادۀ1 آن قانون می‌گوید:
«آئین دادرسی مدنی،مجموعه اصول ومقرراتی است که در مقام رسیدگی به امور حسبی(1) و کلیه دعاوی مدنی و بازرگانی،در دادگاه‌های عمومی،انقلاب، تجدیدنظر، دیوان عالی کشور و سایر مراجعی که به موجب قانون موظف به رعایت آن می‌باشند به کار می‌رود.»
قواعد دادرسی مانند هر قاعده حقوقی، الزام‌آور بوده و طرفین دعوا را وادار می‌کند که به اختلافات خود توسّط دادگاه پایان دهند. این قواعد، رأساً حقوقی برای مردم پیش‌بینی نمی‌کند بلکه شرایط حفظ و حمایت و اجرای حق را بیان می‌نماید. آیین دادرسی مدنی می‌خواهد اختلافات خصوصی افراد را حلّ و فصل نماید
غیر از طریق مرافعه و محاکمه به منظور حل و فصل دعاوی، ترتیب دیگری نیز وجود دارد که به طریق ارفاقی بوده وعبارت از رسیدگی به امور حسبی است که در آن، تصدیق وگواهی مانند صدور گواهی‌نامه حصر وراثت،تعیین قیم برای محجورین،لیست برداری از ترکه(اموال) متوفی و غیره انجام می‌گردد.
آئین دادرسی در کلیه نظام‌های حقوقی درجه اول اهمیت را دارد که با رعایت آن،دادگاهها، صحت دعاوی را احراز کرده احقاق حق می‌کنند به این ترتیب از توسل به وسایل شخصی،جلوگیری شده نظم وامنیت جامعه حفظ می‌شود. باوجود این، قانون در موارد استثنایی اجازه احقاق حق را به خود افراد نیز واگذار می‌کند مانند حق دفاع مشروع.
یهرنگ دانشمند آلمانی می‌گوید: آئین دادرسی دشمن قسم خورده زورگویی و خواهر توأم آزادی است.
موقعیت: چون آئین دادرسی دفاع از منافع خصوصی افراد را بر عهده دارد بنابراین باید رشته‌ای از حقوق خصوصی به شمار رود لذا آن را حقوق دادرسی خصوصی می‌نامند.
به طور کلی می‌توان گفت که آیین دادرسی یک رشته مختلطی است که بخشی از آن مربوط به سازمان و صلاحیت دادگاهها می باشد، که از شاخه های حقوق عمومی است و بقیه قواعد آن اکثراً جزء حقوق خصوصی است.
قواعد آئین دادرسی مدنی کلّیت دارد و در دیگر اقسام دادرسی مانند دادرسی کیفری،دادرسی اداری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد ومعمولاً در صورت فقدان قواعد خاص از قواعد آن استفاده می‌کنند مانند قواعد ابلاغ یا ردّ دادرس یا دفاع خوانده.
موضوع آئین دادرسی مدنی شامل چهار بخش جداگانه است؛
دعاوی، دادگاهها، دادرسی و داوری
1- دعوا عملی است که شخص برای تثبیت حق خود که مورد تجاوز یا انکار دیگری قرار گرفته است تحت شرایط معّینی به دادگاه متوسل می‌شود.
2- بخش مراجع قضایی مشتمل بر مجموعه‌ای از قواعد است که مربوط به انجام خدمات قضایی است.
3- این بخش مجموعه‌ای از قواعد فنی است که مربوط به طرح دعوا،انجام تحقیقات لازم، صدور حکم، شکایت از احکام واجرای احکام می شود.
4- بخش داوری شکل خاصی از دادرسی است که در آن دادرس منتخب (داور) بدون رعایت تشریفات، دعوا را از طریق دادگاه با سرعت فیصله می‌دهد .