كلمات كليدي : هجا، شعر، وزن
نویسنده : مهدي زيركي
هر سخن از ترکیب مجموعه‌ای از کلمات به وجود می‌آید که واحد شمارش آن را «هجا» می‌نامیم. با ایجاد تناسب و هماهنگی بین هجاهای گفتاری کلامی موزون و دارای وزن شکل می‌گیرد. هر وزن خود از تکرار یکی از پایه‌های اصلی عروضی یا ترکیب دو پایه و تکرار آن‌ها به تناوب حاصل می‌شود. که بدان بحر نیز گفته می‌شود. وزن شعر به وسیله افاعیل یا پایه‌های عروضی سنجیده می‌شود.
معیار وزن در شعر پارسی «یک مصرع» است که برای کامل شدن وزن شعر باید هر دو مصرع دارای یک وزن باشد. اما در شعر عربی معیار وزن یک بیت است.
موریس گرامونت گوید:
« وزن ادراکی است که از احساس نظمی در بازگشت زمان‌های مشخص حاصل می‌شود. آن امری حسی است و بیرون از ذهن وجود ندارد و وسیله ادراک آن حواس ماست ».
ابن‌سینا در تعریف ایقاع (وزن موسیقی) گوید:
«ایقاع، سنجش زمان است به وسیله نقره‌ها (هر ضربه‌ای که با مضراب به سیم ساز وارد می‌شود). اگر این نقره‌ها معرف تعداد و چگونگی هجای کلمات باشند وزن شعری به وجود می‌آید».
خانلری در تعریفی بسیار ساده گوید:
«شاید دیده باشید که نور چراغ دریایی به تدریج افزایش می‌یابد تا به حد علای درخشیدن می‌رسد سپس ناگهان خاموش می‌شود. از مشاهده نظمی محور روشنی و خاموشی این چراغ است بیننده ادراک وزن می‌کند. در این سلسله از امور مرحله خاموشی که تکرار می‌شود «زمان مشخص» است».
از اینجاست که می‌توان قدیمی‌ترین تعریف وزن را دریافت؛ آریستوکِسنوس به شاگرد ارسطو، گوید:
«وزن نظم معینی است در زمان»
انواع وزن:
روشن است که صوت گفتار، بیشتر همان خواص صوت از قبیل امتداد و ارتفاع، زیر و بمی، زنگ یا طنین و شدت را داراست. لذا برحسب آن که کدام یک از این خواص چهارگانه، اساس ایجاد نظم و هماهنگی بین هجاها قرار گیرد، وزن شعر انواع مختلفی پیدا می‌کند:
أ) وزن کمی: که همان وزن عروضی است و در آن امتداد زمانی هجاها مبنای وزن قرار می‌گیرد. در این نوع وزن توازن و کیفیت هجا نیز در هر دو مصرع کامل است و هجاهای بلند و کوتاه در برابر هم قرار دارد. در زبان‌های فارسی – عربی و سانسکریت بر این وزن شعر سروده می‌شود.
ب) وزن ضربی (تونیک): که شدت برخی از هجاها نسبت به بقیه مبنای وزن شعر قرار می‌گیرد. نظیر آن‌چه در زبان‌های انگلیسی و آلمانی مورد استفاده است.
ج) وزن آهنگی: در این نوع، هجاها بر اساس ارتفاع و زیر و یمی منظم می‌گردند. مانند آن‌چه مبنای سرایش شعر در زبان چینی است.
د) وزن طنینی (کیفی): که بر حسب تناسب میان طنین و زنگ اصوات به وجود می‌آید.
ه) وزن عددی: که در آن اساس بر شماره و تعداد اصوات، صرف‌نظر از خواص آنان، استوار است. بدین معنا که مبنای هماهنگی و وزن شعر – برابری شماره اصوات در هر مصرع است و عامل دیگری در آن دخیل نیست.
و) وزن هجایی: که در آن مبنای وزن فقط بر تعداد هجاها بنا نهاده شده است. این وزن مخصوص زبان‌هایی است که مصوت‌ها و هجاهای آن دارای کشش معینی است مانند زبان فرانسه.
ز) وزن دوری (متقارن یا قرینه‌ای): وزن دوری یا متناوب یا دوپاره در اشعاری است که بتوان هر یک از مصراع‌ها را به دوپاره متشابه یا دو نیم مصراع تقسیم کرد که وزن پاره نخست عینا در پاره دوم تکرار می‌شود. در این وزن شاعر می‌تواند هر پاره را با پاره بعد مقفی (هم قافیه) سازد و به اصطلاح تصریع به وجود آورد.