سازمان هاي بين المللي، شوراي امنيت، مجمع عمومي، حفظ صلح و امنيت بين المللي، سازمان ملل متحد، علوم سياسي
نویسنده : فاطمه امانی توانی
از آنجایی که جنگ مهمترین عامل تهدیدکننده‌ی ملت‌ها است. سازمان‌های بین‌المللی نظیر سازمان ملل متحد، در راستای برقراری صلح و امنیت بین‌المللی شکل گرفتند.
سازمان ملل متحد در پی کنفرانس‌های متعددی که بعد از جنگ جهانی دوم برگزار شد در طی کنفرانس سانفرانسیسکو در تاریخ 24 اکتبر 1945م، توسط 51 کشور عضو رسما موجودیت پیدا کرد. که در سال 2006 میلادی تعداد اعضای آن 192 کشور بوده است که اعضای آن تقریبا شامل همه‌ی کشورهایی می‌شود که از نظر بین‌المللی به رسمیت شناخته شده‌اند.
بنابراین، فلسفه‌ی وجودی این سازمان از زمان تأسیس بر مبنای حل مناقشات مرزی منطقه‌ای، و جهانی و بهینه‌سازی روابط بین‌الملل و احترام به حقوق انسانی و رفع تبعیض و ظلم قرار گرفته است. تا از یک طرف از بروز جنگ های جهانی همانند دو جنگ جهانی اول و دوم جلوگیری نماید و از طرفی صلح و امنیت عمومی را برقرار سازد. لذا این سازمان از آن جهت که در سطوح مختلفی از جمله حفظ صلح، توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی و ارائه‌ی خدمات فنی فعالیت دارد. یک سازمان چند منظوره جهانی به شمار می‌آید.[1]
البته این سازمان با ناکامی‌هایی، مثل عدم توفیق در برقراری نظم بین‌المللی، نداشتن ضمانت اجرایی کافی در اجرای قواعد حقوق بین‌الملل و مشکلاتی دیگر روبرو بوده است که امیدواریم این سازمان بتواند در آینده بر مبنای هدف اصلی خود که همان برقراری حفظ صلح و امنیت بین‌المللی بوده است، گام‌های بلندی در مسیر پیشرفت دولت‌ها بردارد.
اهداف و اصول سازمان ملل متحد
1- حفظ صلح و امنیت بین‌المللی.
2-توسعه‌ی روابط دوستانه در بین ملل بر مبنای اقدام به اصل تساوی حقوق و خودمختاری ملل.
3- هم‌کاری بین‌المللی در حل مسائل بین‌المللی که دارای جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی یا بشردوستی است در جهت تشویق احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی برای همگان بدون تمایز از حیث نژاد، جنس، زبان و یا مذهب و....
4- وجود مرکزی برای هماهنگ کردن اقداماتی که ملل جهت حصول این هدف‌های مشترک معمول می‌دارند.
برای رسیدن به این اهداف اصولی در ماده‌ی 2 منشور سازمان ملل بیان شده که عبارتند از:
1-سازمان بر مبنای اصل تساوی حاکمیت کلیه‌ی اعضای آن قرار دارد.
2- کلیه‌ی اعضا به منظور تضمین حقوق و مزایای ناشی از عضویت، تعهداتی را که به موجب این منشور بر عهده گرفته‌اند با حسن نیت انجام خواهند داد.
3-کلیه‌ی اعضا اختلافات بین‌المللی خود را به وسایل مسالمت‌آمیز به طریقی که صلح و امنیت بین‌المللی و عدالت به خطر نیفتد، تصفیه خواهند کرد.
4- کلیه‌ی اعضا در روابط بین‌المللی خود از تهدید به زور یا استعمال آن علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری و یا از هر روش دیگری که با مقاصد ملل متحد مغایرت داشته باشد، خودداری خواهند نمود.
5-کلیه‌ی اعضا در هر اقدامی که سازمان بر طبق این منشور به عمل آورد به سازمان همه گونه مساعدت خواهند کرد و از کمک به هر کشوری که سازمان علیه آن احتیاطی یا قهری به عمل آورد، خودداری خواهند نمود.
6-سازمان مراقبت خواهد کرد کشورهایی که عضو سازمان ملل متحد نیستند تا آنجا که برای حفظ صلح و امنیت بین‌المللی ضروری است بر طبق این اصول عمل نمایند.
7- هیچ یک از مقررات مندرج در این منشور، ملل متحد را مجاز نمی‌دارد در اموری که ذاتا جزء صلاحیت‌های داخلی هر کشوری است دخالت نماید و اعضا را نیز ملزم نمی‌کند که چنین موضوعاتی را تابع مقررات این منشور قرار دهند، لیکن این اصل به اعمال اقدامات قهری پیش‌بینی شده در فصل هفتم لطمه وارد نخواهد کرد.[2]
عضویت در سازمان ملل
اعضای سازمان ملل به دو گروه تقسیم می‌شوند:
1- اعضای اصلی: کشورهایی هستند که اعلامیه‌ی ملل متحد را امضاء کرده و در کنفرانس سانفرانسیسکو شرکت و منشور سازمان را امضاء و تصویب کرده بودند.
2- اعضای جدید: دولت‌هایی هستند که بعدا به عضویت سازمان ملل درآمدند و اهداف منشور را پذیرفتند، و این دولت‌ها به توصیه‌ی شورای امنیت، توسط مجمع عمومی به عضویت سازمان پذیرفته می‌شوند و دیوان بین‌المللی دادگستری شرایطی را برای این داوطلبان عضویت در نظر گرفته که اولا باید یک دولت مستقل باشند ثانیا صلح‌جو باشند و ثالثا تعهدات اساسنامه را بپذیرند و همین‌طور آماده‌ی انجام آن تعهدات باشند.[3]
تشکیلات سازمان ملل متحد
سازمان ملل متحد دارای 6 رکن اصلی می‌باشد که عبارتند از:
1- مجمع عمومی؛ 2- شورای امنیت؛ 3- دبیرخانه؛ 4- شورای اقتصادی و اجتماعی؛ 5- شورای قیمومیت؛ 6- دادگاه دادگستری بین‌المللی.[4]
و همین‌طور این سازمان دارای یک سری سازمان‌های فرعی و سازمان‌های تخصصی دیگری نیز می‌باشد.
1- شورای امنیت security council:
بر اساس ماده‌ی 24 منشور سازمان، شورای امنیت از ارگان‌های اصلی این سازمان می‌باشد. که دارای 15 عضو است، 5 عضو دایم که عبارتند از، امریکا، انگلیس، چین، روسیه و فرانسه و 10 عضو غیردایم که به مدت 2 سال توسط مجمع عمومی انتخاب می‌شوند.
مسوولیت اصلی این شورا «حفظ صلح و امنیت بین‌المللی» است که از دو روش، مداخله‌ی مسالمت‌آمیز در حل اختلافات یا توسل به اقدامات جبری و تنبیهی استفاده می‌کند و شیوه‌ی تصمیم‌گیری در این شورا مبتنی بر حق وتوی اعضای دایم می‌باشد.
2- مجمع عمومی general assembly:
مجمع عمومی سازمان ملل متحد، از نمایندگان همه‌ی کشورهای عضو تشکیل شده است و هر کدام از اعضای آن برای حل مسائل دارای یک رأی می‌باشند.
طبق مفاد منشور سازمان عمده‌‌ترین وظایف و اختیارات این شورا عبارت است از: بررسی شور و توصیه در باب مسائل مهمی مثل صلح و امنیت، پذیرش اعضای جدید، مسایل بودجه‌ی سازمان، وظیفه‌ی انتخاباتی، سرپرستی دیگر ارکان سازمان و اصلاحات منشور را بر عهده دارد.
3- دیوان بین‌المللی دادگستری international court of justice:
دیوان دادگستری رکن قضایی سازمان ملل متحد می‌باشد، که مقر آن در لاهه پایتخت هلند است و این دیوان مرکب از 15 قاضی که برای مدت 9 سال از طرف شورای امنیت و مجمع عمومی انتخاب می‌شوند، این دیوان اختیار دارد نسبت به دعاوی که دول اقامه کنند تصمیم بگیرد و حکم صادر نماید و ملاک حکم دیوان قواعد بین‌المللی است.
4- شورای اقتصادی و اجتماعی Economic and social council:
این شورا که دارای 54 عضو می‌باشد و برای مدت سه سال از طرف مجمع عمومی انتخاب می‌شوند و هر کشوری دارای یک رأی است. از جمله وظایف این شورا بحث و بررسی در باب مسایل اقتصادی و اجتماعی، فرهنگی، تربیتی و بهداشتی، حقوق بشر و آزادی‌های سیاسی و همین‌طور ارتباط دادن موسسات تخصصی با سازمان ملل و هماهنگ نمودن فعالیت‌های آنها می‌باشد.
5- شورای قیمومیت trusteeship council:
هدف اصلی این شورا، کمک به پیشرفت ساکنان سرزمین‌های تحت قیمومیت و توسعه‌ی فزاینده‌ی آن در جهت خودمختاری و استقلال این سرزمین‌ها بود و این شورا از پنج عضو دایم شورای امنیت تشکیل یافته است. با توجه به این‌که در حال حاضر سرزمین تحت قیمومیت وجود ندارد، شورای قیمومیت نظام‌نامه‌ی خود را تغییر داده و وظایف محوله‌ی آن به سایر ارگان‌های سازمان ملل به ویژه مجمع عمومی واگذار شده و فقط بر حسب ضرورت تشکیل جلسه می‌دهد.
6- دبیرخانه و دبیرکل :secretariat and secretary
طبق ماده‌ی 97 منشور سازمان «دبیرخانه از یک دبیرکل و آن تعداد پرسنل که سازمان لازم بداند تشکیل خواهد شد.»
دبیرکل عالی‌ترین مقام سازمان ملل متحد است و ریاست دبیرخانه را بر عهده دارد. دبیرکل به پیشنهاد شورای امنیت و تصویب مجمع عمومی برای مدت 5 سال انتخاب می‌شود و به‌طور کل دبیرکل در دو حیطه‌ی اداری و اجرایی باید وظایف خود را انجام دهد.[5]
عملکرد سازمان ملل متحد
از زمان تأسیس سازمان ملل متحد در سال 1945م تا به امروز که بیش از 60 سال از عمر آن می‌گذرد درباره‌ی فعالیت‌ها و عملکرد این سازمان اختلاف نظرهای متفاوتی وجود دارد؛ این سازمان با توجه به اهدافش که در ماده‌ی 1 منشور تصریح شده است، در زمینه‌ی مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به فعالیت می‌پردازد. اما با توجه به هدف حفظ صلح و امنیت بین‌المللی که مهمترین هدف سازمان ملل محسوب می‌شود بیشتر توجه شده است، و عملکرد این سازمان و اغلب با این هدف ارزیابی می‌کنند.
طبق ماده‌ی 24 منشور سازمان ملل، مسوولیت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی بر عهده‌ی شورای امنیت نهاده شده و این نهاد موظف است تمام تلاش خود را برای رسیدن به این هدف به‌کار گیرد، اما عملا این شورا در راستای اهداف 5 عضو دایم این شورا خصوصا امریکا عمل کرده است و ابزاری برای رسیدن به اهداف این کشورها بوده است و وجود حق وتو مانعی بزرگ برای اتخاذ تصمیمات سریع و موثر بوده است و موجبات تضعیف سازمان را فراهم نموده است.[6]
در واقع امریکا به همراه یک یا دو کشور متحد خود عمدتا قطعنامه‌هایی را که تجاوز، الحاق سرزمین‌ها، خلع سلاح، نادیده گرفتن حقوق بشر و محیط زیست را دربرداشته است به آنها رأی منفی داده است برای نمونه می‌توان به تجاوز امریکا به پاناما، تحریم اقتصادی علیه نیکاراگوئه، حمایت از اسرائیل در تجاوز به سرزمین‌های اشغالی، و اقدام نظامی آمریکا در حمله به عراق و افغانستان و کشتار مسلمانان در بوسنی و هرزگوین اشاره کرد. که تنها نمونه‌های از این موارد می‌باشند.[7]
ضرورت اصلاح و بازسازی سازمان ملل
با توجه به تحولات جامعه‌ی بین‌المللی، لزوم اصلاح و تجدید نظر در قواعد حاکم بر این سازمان همواره وجود داشته است و با افزایش تعداد دولت‌ها و تغییر موازنه قدرت بین دولت‌ها وجود تغییراتی را در این سازمان ضرورتی‌تر می‌سازد.
نخستین تلاش‌هایی که برای اصلاح ساختار سازمان ملل متحد صورت گرفت در سال 1947م بود، اما اصلاحات بعدی‌تر در زمان ریاست آقای کوفی عنان بود که وی یک هیأت عالی رتبه‌ی 16 نفره را مامور بررسی اصلاحات لازم در سازمان ملل متحد نمود. هیأت مذکور گزارش خود را تحت عنوان «تهدیدات، چالش‌ها و تغییر، دنیایی امن‌تر: وظیفه‌ی مشترک ما» در 2 دسامبر 2004م منتشر می‌نماید، آقای کوفی عنان با تکیه بر گزارش مذکور، گزارش خود را تحت عنوان «برای آزادی بیشتر: به سوی توسعه، امنیت و حقوق بشر» در 21 مارس 2005م منتشر کرد و برای نظر دولت‌ها تقدیم مجمع عمومی نمود، و مجمع بعد از بررسی آن، اقدام به انتشار یک بیانیه مبنی بر لزوم اصلاحات در سازمان را نمود که نتیجه‌ی آن منجر به موارد زیر گردید:
1- تاسیس شورای حقوق بشر (جایگزین کمیسیون حقوق بشر)؛
2- تاسیس کمیسیون صلح‌سازی؛
3- طرح «مسؤلیت حمایت» در موارد جنایات علیه بشریت، نسل‌کشی و جنایات جنگی.[8]
البته مهمترین اصلاح در سازمان ملل متحد، تغییر در ساختار شورای امنیت می‌باشد، که دولت هنوز موفق به انجام اصلاح در این مورد نشده‌اند.
نتیجه‌گیری
با وجود دولت‌های مختلفی که عضو سازمان ملل می‌باشند و با توجه به منافع متفاوت هر کدام از این دولت‌ها که دارا می‌باشند تصور سازمانی با سرعت و قاطعیت و مطابق اصول مشخص و تعیین شده تا حد زیادی غیرواقعی است. نمی‌توان تصور کرد که این سازمان در برخورد با بحران‌های مختلف به‌گونه‌ی یکسان اقدام کند و با اعمال فشار زیادی که قدرت‌های بزرگ در این سازمان دارند و ضمانت اجرایی ضعیفی که این سازمان از آن برخوردار است، نمی‌تواند در حل مسائل بین‌المللی به‌طور موفق عمل کند.
بنابراین تا زمانی که قدرت این سازمان در انحصار تعداد معدودی از کشورها می‌باشد، و نقش اصلی را این کشورها با داشتن حق وتوی خود بازی می‌کنند، دیگر جایی برای نقش دیگر دولت‌ها در حل مسائل بین‌المللی باقی نخواهد ماند و این سازمان ابزاری می‌شود برای رسیدن به اهداف این کشورها به‌گونه‌ای که امام (ره) درباره‌ی نقش این سازمان می‌فرمایند: «سازمان ملل در خدمت ابرقدرت‌ها و برای بازی دادن کشورها است.»[9]