كلمات كليدي : عدالت اجتماعي، قرآن، حق، قسط
نویسنده : روح الله رضواني
عدالت در لغت به معنی مساوات[1]، ضد جور[2] و عدم افراط و تفریط می‌باشد[3]و در اصطلاح عبارتست از رعایت استحقاق و شایستگی ها؛ تعریف عدالت به این معنا تعبیر رایج متفکران مسلمان می باشد، لذا آنان عدالت را «اعطاء کل ذی حق حقه» معنا نموده اند، علامه طباطبایی می گوید:
«عدالت هی اعطاء کل ذی حق من القوی حقه موضعه الذی ینبغی له عدالت؛یعنی دادن هر صاحب حق و رساندن حقوق شان به آن و گذاشتن هر چیز در جای خودش می باشـد »[4]
اهمیت عدالت از منظر قرآن
عدالت در اسلام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می باشد، خداوند در قرآن می فرماید:
«بِالعَدلِ قَامَتِ السََّمَاوَاتِ وَ الاَرض »[5]
«زمین و آسمان ها به واسطه عدالت بپاداشته شده اند »
«اِعدِلُوا هُوَ اَقرَبُ لِلتََّقوَی»[6]
«عدالت پیشه کنید تا شما را به تقوا نزدیک کند»
خداوند در این آیات به مؤمنین دستور می دهد که دائماً و مستمراً حق و عدالت را چه در گفتار و چه در رفتار بپا دارند و از آن هیچ گاه عدول نکنند تا این که به آن عادت کنند و می فرماید؛ عدالت را بپا دارید هر چند به ضرر شما یا پدر و مادرتان باشد و در این کار ملاحظه شخص فقیر و ثروتمند را نکنید، بلکه خداوند از آنها سزاوارتر است.[7]
جایگاه علمی عدالت در اسلام
اسلام دینی است که بنیان آن بر اساس تعادل شکل گرفته، به همین جهت انسان ها را از افراط و تفریط در همه شئون زندگی بر حذر می دارد، تا آنچه مربوط به امور فردی انسان می‌باشد، در آن تعادل برقرار گردد و همینطور در حوزه جامعه که اساس نظام اجتماعی را در رعایت حق و عدالت می داند، زیرا نظامی که مبتنی بر عدالت باشد پایدار خواهد ماند،«العدل اقوی اساس»عدالت محکم ترین بنیان است.[8]
وسعت میدان طرز فکر اسلام دربارۀ زندگی و فراتر دانستن آن از ارزش های اقتصادی محض و توأم دانستن زندگی با سایر ارزش هایی که اساس و قوام جامعه با آن است، قدرت اسلام را برای ایجاد توازن و تعادل در اجتماع و تحقق عدالت در تمام دایره انسانیت بیشتر می سازد؛ عدالت در اسلام عبارت است از یک مساوات بزرگ انسانی که تعادلِ همۀ ارزش ها از جمله ارزش های اقتصادی را در نظر داشته و این مساوات به طور دقیق با همۀ شرایط و مقتضیات سازش دارد[9].
تبیین علمی واژه عدالت
یک اجتماع که می خواهد باقی بماند باید متعادل باشد بدین معنا که همه چیز در آن به قدر لازم وجود داشته و نهادهای مختلف در آن شکل گیرد، مانند نهادهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، مدیریتی، قضایی، تربیتی و...، فعالیت و کارها به نحو شایسته در میان افراد جامعه تقسیم شوند و برای هر کدام به قدر لازم افراد گماشته شود، در تعادل اجتماعی باید میزان احتیاجات در نظر گرفته شده و متناسب با آن نیرو و خدمات ارائه گردد به گونه ای که مصالح کل اجزاء در نظر گرفته شود تا نظام کل جامعه حفظ گردد.[10]
در صورت توجه به بخش های مختلف نظام اجتماعی یک نوع پویایی درجامعه شکل می گیرد و برخورد عادلانه با همه قشرها و توزیع عادلانه و منصفانه امکانات میان همه نهادها در جامعه و سازمان های اجتماعی باعث می شود که طبقات مختلف در سایه عدالت به بقا و حیات خود ادامه دهند[11].
برخی آیات مربوط به بحث عدالت
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى...»[12]
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! همواره براى خدا قیام کنید، و از روى عدالت، گواهى دهید! دشمنى با جمعیّتى، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید، که به پرهیزگارى نزدیکتر است!»
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلى أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبینَ إِنْ یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقیراً فَاللَّهُ أَوْلى بِهِما... ً»[13]
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! کاملًا قیام به عدالت کنید! براى خدا شهادت دهید، اگر چه (این گواهى) به زیان خود شما، یا پدر و مادر و نزدیکان شما بوده باشد! (چرا که) اگر آنها غنىّ یا فقیر باشند، خداوند سزاوارتر است که از آنان حمایت کند»
«لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...»[14]
«ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانى) و میزان (شناسایى حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند»[15]