كلمات كليدي : كتاب، نامه اعمال
نویسنده : مهدي جدي
یکی از مسلمات اعتقادات اسلامی که در آیات و روایات فراوانی بر آن تاکید شده، این است که تمامی اعمال ما از نیک و بد ثبت و ضبط می‌شوند و در نامه عمل ما نوشته می‌شوند. اینکه نامه اعمال چه ویژگیهایی دارد؟ و چند نوع نامه اعمال وجود دارد؟ و ماهیت آن چیست؟ و فلسفه وجودی آن چه چیزی می‌تواند باشد؟ سئوالاتی است که پاسخ آنها در ادامه بیان می‌شود:
ویژگیهای نامه اعمال
با توجه به آیات و روایاتی که درباره نامه اعمال سخن گفته‌اند، ویژگیهایی برای آن قابل فهم است که عبارتند از:
1. تمام اعمال و رفتارهای انسانها حتی آثار اعمال نیز در نامه اعمال ثبت می‌گردد:
إِنَّا نَحْنُ نُحْی الْمَوْتی وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُم (یس12)
«ما مردگان را زنده می‌کنیم، و آنچه را از پیش فرستاده‌اند و تمام آثار آنها را می‌نویسیم.»
2. ثبت رفتارهای انسان در نامه اعمال وی چنان دقیق و جامع است که کوچکترین خطا، لغزش و نقصانی در آن صورت نمی‌گیرد، از این رو بدکاران پس از مشاهده آن، سخت شگفت‌زده و هراسان می‌شوند:
وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَ یقُولُونَ یا وَیلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً إِلاَّ أَحْصاها (کهف49)
«و کتاب (کتابی که نامه اعمال همه انسانها است) در آنجا گذارده می‌شود، اما گنهکاران را می‌بینی که از آنچه در آن است ترسان و متوحش‌اند، و می‌گویند: ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست مگر اینکه آن را شماره کرده است.»
3. گواهی نامه اعمال بر آنچه که بشر انجام داده، چنان گویا و روشن است که هیچ‌کس نمی‌تواند آن را انکار کند، زیرا نامه اعمال دقیقاً نسخه‌برداری از اعمال انجام شده است:
هذا کِتابُنا ینْطِقُ عَلَیکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُون (جاثیه29)
«این کتاب ماست که به حق با شما سخن می‌گوید (و اعمال شما را بازگو می‌کند) ما آنچه را انجام می‌دادید نسخه برمی‌داشتیم!»
4. نویسندگان نامه اعمال دو فرشته‌اند که در طرف راست و چپ هر انسانی حاضرند:
إِذْ یتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقِیبٌ عَتِید (ق17- 18)
«به خاطر بیاورید هنگامی که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسان هستند اعمال او را دریافت می‌دارند. هیچ سخنی را انسان تلفظ نمی‌کند مگر اینکه نزد آن فرشته‌ای مراقب و آماده برای انجام ماموریت است.»
اما پاره‌ای از اعمال را فقط خداوند متعال ثبت می‌کند. از سر رحمت و ستاریت نمی‌گذارد که فرشتگان او بر بعضی ار اعمال آدمی آگاهی یابند:
«و کنت انت الرقیب علی من ورائهم و الشاهد لما خفی عنهم و برحمتک اخفیته و بفضلک سترته»[1]
«و تو بر من از پس آنها نگهبان بودی و شاهد آنچه بر ایشان مخفی بود و تو به رحمت خود آن را مخفی کردی و به فضل خود پوشاندی.»
انواع نامه اعمال
از آیات قرآن کریم استفاده می‌شود که برای هر انسانی سه نوع کتاب یا نامه عمل وجود دارد:
اول. نامه‌ای که مخصوص هر انسانی است و تمام جرئیات اعمال او در آن منعکس است:
وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یلْقاهُ مَنْشُوراً (13) اقْرَأْ کِتابَکَ کَفی بِنَفْسِکَ الْیوْمَ عَلَیکَ حَسِیبا (اسرا13- 14)
«اعمال هر انسانی را به گردنش قرار داده‌ایم، و روز قیامت کتابی برای او بیرون می‌آوریم که آن را در برابر خود گشوده می‌بیند. (این همان نامه اعمال او است، به او می‌گوئیم) کتابت را بخوان! کافی است که امروز خود حسابگر خود باشی!»
تعبیر «کل انسان» (هر انسانی) و همچنین «کتابک» (نامه اعمال خودت) دلیل روشنی به این نامه اعمال اختصاصی است.
دوم. نامه‌ای که مربوط به امتهاست که مجموعه اعمال یک امت در آن جمع است:
کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى کِتابِهَا (جاثیه28)
«هر امتى به سوى کتابش خوانده مى‌شود.»
تعبیر به «کتاب» به صورت مفرد نه جمع، آن هم برای یک امت شاهد مقصود است.
سوم. کتاب واحدی که مجموعه اعمال همه انسانها . تمام امتها از ابتدا تا انتهای تاریخ در آن ثبت است و در حقیقت به منزله دفتر کل همگانی و مرکزی محسوب می‌شود:
وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ (کهف49)
«و کتاب (کتابی که نامه اعمال همه انسانها است) در آنجا گذارده می‌شود، اما گنهکاران را می‌بینی که از آنچه در آن است ترسان و متوحش‌اند»
ثبت یک عمل در سه نامه و کتاب، برای تاکید بر این مطلب است که انسان بداند که اعمال او در کتابهای متعددی ثبت و ضبط می‌شود و امکان ندارد کاری از او سر بزند و روز قیامت حساب نشود.[2]
حقیقت نامه عمل
نامه اعمال در قیامت چیزی مانند ورقهای کاغذ و دفتر و کتاب معمولی نیست، زیرا اگر به شکل دفتر و اوراق باشد هزاران برگ لازم است که اعمال یک عمر را در آن بنویسند و چنین کتابی برای همه به آسانی قابل مطالعه نیست، در حالی که از آیات و روایات به خوبی استفاده می‌شود که اعمال انسان در آن چنان ثبت است که با یک نگاه می‌توان بر آن واقف شد. از این گذشته خطوط و نقوش معمولی چنان نیست که قابل انکار نباشد، در حالی که از آیات و روایات به خوبی برمی‌آید که محتوای این کتاب قابل انکار نیست.[3]
در این که منظور از نامه اعمال چیست، نظریات مختلفی وجود دارد که چند نمونه از آنها را ذکر می‌کنیم:
1. نامه اعمال کنایه از روح و نفس انسانی است که آثار همه اعمال در آن باقی مانده است و در قیامت همچون کتابی نشانگر اعمال گذشته انسان خواهد بود. فیض کاشانی در ذیل آیه 13 سوره اسرا این نظریه را مطرح ساخته است:
هی بعینها نفسه التی رسخت فیها آثار أعماله بحیث انتقشت بها[4]
«نامه عمل، همان روح آدمی است که آثار اعمال در آن رسوخ یافته به گونه‌ای که این اعمال در آن نقش بسته است.»
2. نامه اعمال، حقیقت اعمال انسان است، علامه طباطبایی با استفاده از آیه «یوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ» (آل عمران 30) «روزی که هر انسانی اعمال نیک و بد خود را حاضر می‌بیند» می‌گوید:
«أن الکتاب یتضمن نفس الأعمال بحقائقها دون الرسوم المخطوطة على حد الکتب المعمولة فیما بیننا فی الدنیا فهو نفس الأعمال یطلع الله الإنسان علیها عیانا، و لا حجة کالعیان... أن کتاب الأعمال بحقائقها مستور عن إدراک الإنسان محجوب وراء حجاب الغفلة و إنما یخرجه الله سبحانه للإنسان یوم القیامة فیطلعه على تفاصیله»[5]
«نامه اعمال همان حقایق اعمال انسانی است و مانند خطوط و نقوش معمولی در کتابهای دنیا نیست، آن خود اعمال انسانی است که خداوند آشکارا آدمی را بر آن آگاه می‌کند، و هیچ دلیلی بهتر از مشاهده نیست. این کتاب در دنیا از درک انسان پنهان است و حجاب غفلت روی آن را پوشانده، روز قیامت خداوند آن را می‌گشاید و پرده‌های غفلت را کنار می‌زند و انسان را از آن باخبر می‌سازد.»
3. نامه اعمال در حقیقت، آثار تکوینی اعمال انسان است که در آخرت تجلی می‌کند. توضیح اینکه اعمال انسان همانگونه که در درون جان او اثر می‌گذارد در عالم بیرون، در فضا و هوای اطراف، در زمینی که در آن زندگی می‌کند و در همه چیز اثر دارد و گویی بر آنها نقش می‌بندد، نقوشی که به وسیله قوا و نیروهای عالم هستی و فرشتگان در دل این موجودات ثبت می‌شود و در قیامت پرده از آ برداشته می‌شود و آشکار می‌گردد. این آثار از تمام محیط بیرون جمع‌آوری می‌شود و فشرده می‌گردد و به دست هرکس داده می‌شود و با یک نگاه در آن حال هر کس معلوم است.
این آثار در دنیا برای ما محسوس و قابل درک نیست، اما بی‌شک آنها وجود دارند و در روز قیامت که دید دیگری پیدا می‌کنیم، همه اینها را می‌بینیم و آنها ر اتصدیق می‌کنیم.[6]
فلسفه نامه اعمال
اینکه در آیات و روایات بسیاری درباره نامه اعمال، که در آن تمام جزئیات اعمال و سخنان و نیات انسان ثبت می‌شود، سخن گفته شده است یه منظور آثار تربیتی فراوان آن است. ایمان به این مساله نامه عمل که هر عمل کوچک و بزرگی در آن ثبت می‌شود و فرشتگانی که شب و روز با انسانند و ماموذ ثبت و ضبط این اعمالند، و ایمان به این حقیقت که در صحنه محشر نامه اعمال در برابر دیده همگان گشوده می‌شود و تمام گناهان مستور در آن نمایان می‌گردد و مایه رسوایی در میان دوست و دشمن است، عامل بازدارنده عجیبی از گناهان می‌باشد. مثل کسی که می‌داند دائما یک دستگاه کاملا مجهز فیلمبرداری در خلوت و اجتماع از درون و بیرون او فیلمبرداری می‌کند و سرانجام تمام این فیلمها به صورت پرونده در یک دادگاه مطرح می‌شود، این شخص به طور یقین کاملا مراقب اعمال و رفتار خویش خواهد بود و سعی خواهد کرد کوچکترین لغزش و خطایی از او صادر نشود.
بنابراین اعتقاد به نامه اعمال موجب تهذیب نفس، تکامل روح و تقویت مبانی اخلاقی و تقوی بوده و عامل هشداردهنده‌ای به تمام انسانهاست که دائما مراقب رفتار خویش باشند چرا که همه این رفتارها بدون کم و کاست ثبت می‌شود و روزی در محضر خداوند متعال ارائه خواهد شد.[7]