انواع وصیت نامه
میترا پازوکی زاده وکیل دادگستری و حقوقدان
روزنامه ایران
تاریخ انتشار: سه شنبه 28 فروردین ماه 1397
وصیت نامه سندی است قانونی که به موجب آن موصی فرد یا افرادی را مسئول اموال یا دارایی‌های خویش پس از مرگ می‌کند. وصیت از ریشه «وَصِی» است و «أرض واصیه» یعنی زمینی که از گیاه به هم متصل سراسر پوشیده است.
در اصطلاح فقه و حقوق، خود چند قسم شده است که به طور کلی می‌توان وصیت فقهی را مربوط به احوال شخصیه وصیت‌کننده و پیگیری آن، دانست. وصیت به معنای سفارش، پند و اندرز نیز به کار رفته است. راغب اصفهانی در مفردات این‌طور آورده: «وصیت سفارش کردن بر دیگری همراه با پند و موعظه، جهت فرمان بردن و عمل کردن است.»
انواع وصیت
وصیت تملیکی عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی از مال خود را برای زمان بعد از فوتش به دیگری به طور مجانی تملیک کند.
وصیت عهدی عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مأمور کند.
برخی شرایط وصیت
وصیت‌کننده (موصی) نمی‌تواند نسبت به کل اموال خود به هر طریقی که مایل است، وصیت کند. وصیت متوفی تنها نسبت به یک سوم اموالش نافذ است و در صورت مخالفت سایر ورثه با مفاد وصیت نامه، آثار حقوقی بر دو سوم باقی‌مانده مترتب نیست. چنین قاعده‌ای بر موصی بلاوارث نیز حاکم است؛ مگر آنکه موضوع وصیت امور خیریه باشد که در این صورت شخص بلاوارث می‌تواند وصیت کند که کل اموالش صرف امور خیریه شود.
شرایط موصی (کسی که وصیت می‌کند) وصیت‌کننده باید اهلیت داشته و مجاز به تصرف در اموال خود باشد. موصی می‌تواند در هر صورت از وصیت خود برگردد و وصیت دومی بعد از وصیت اول خود صادر کند. در این صورت وصیت دوم مورد پذیرش است و به اجرا درمی‌آید. هرگاه فرد دست به خودکشی یا اعمالی بزند که باعث جراحت و از بین رفتن خود شود و بعد از آن وصیت کند، در صورت فوت، وصیت باطل بوده و اگر زنده بماند، وصیت موصی نافذ است.
شرایط وصی (کسی که به او وصیت شده) موصی می‌تواند یک یا چند وصی معین کند، در صورت تعدد، اوصیا باید مجتمعاً به وصیت عمل کنند؛ مگر در صورتی که تصریح به استقلال هر یک شده باشد. در فرضی که وصایت به اجتماع است تصمیم‌ها باید به اشتراک گرفته شود. عمل یکی از اوصیا نافذ نیست، مگر اینکه دیگران نیز آن را تنفیذ کنند.
شرایط موصی به (آنچه به آن وصیت شده) موصی یا همان مالی که مورد وصیت قرار گرفته است، باید مالیت و منفعت عقلایی داشته باشد همچنین باید قابل نقل و انتقال بوده و در ملکیت موصی (وصیت‌کننده) باشد و نیز نباید متعلق به شخص ثالث باشد.
اموالی که موصی وصیت می‌کند باید دارای خصوصیاتی باشد تا وصیت نسبت به آن صحیح اعمال شود. وصیت کردن بر مال نامشروع باطل است و وجهه قانونی ندارد.
موصی به آنچه به آن وصیت شده حتماً باید ملک وصیت‌کننده باشد و موصی نمی‌تواند بر مال دیگری وصیت کند؛ حتی اگر از خود مالک اجازه داشته باشد. این وصیت باطل است.
وصیت نامه محضری و غیرمحضری
در قانون دو نوع وصیت نامه بیان شده است: ۱- وصیت نامه دستنویس
۲- وصیت نامه محضری. اعتبار وصیت نامه دستنویس منوط بر این است که همه وراث نسبت به آن وصیت نامه رضایت داشته باشند و در صورتی که حتی یک نفر از وراث با مندرجات وصیت نامه مخالف باشد چنین وصیتی اعتبار قانونی ندارد ولی اگر وصیت نامه محضری تنظیم شود به هیچ عنوان نمی‌توان اعتبار قانونی آن را نادیده گرفت و در هر صورت معتبر است.
اقسام وصیت عبارتند از:
۱- وصیت خود نوشته
۲- وصیت سری
۳- وصیت رسمی
۱- وصیت خود نوشته: وصیت نامه خود نوشت سند عادی است. وارثان موصی و سایر کسانی که در مقابل آن قرار می‌گیرند می‌توانند در اصالت سند تردید کنند. در این صورت، برعهده موصی له است که انتساب وصیت نامه را به شخص موصی اثبات کند و در این راه تابع قواعد عمومی است.
در موردی که اصالت وصیت نامه محرز است و به درستی تاریخ آن احراز می‌شود، مدعی کسی است که تاریخ برخلاف ظاهر نادرست می‌داند و باید آن را در دادگاه ثابت کند. در این دعوا، شهادت به تنهایی نمی‌تواند کافی باشد (ماده ۱۳۰۹قانون مدنی) و مدعی باید، به استناد اقرار موصی یا اسناد دیگر، غلط بودن تاریخ را اثبات کند.
۲- وصیت نامه رسمی: از بسیاری جهات بر وصیت نامه خود نوشته رجحان دارد:
نخست آنکه بیسوادان و کسانی هم که توانایی نوشتن ندارند می‌توانند از آن استفاده کنند. دیگر اینکه، با ثبت وصیت نامه در دفتر اسناد رسمی، نگرانی ناشی از فقدان وصیت از بین می‌رود و اراده موصی از گزند حوادث مصون می‌ماند. در مقام اجرای وصیت نیز موصی له نیاز به اثبات اصالت آن ندارد و در بسیاری از موارد رجوع به دادگاه ضرورت پیدا نمی‌کند و کوتاهی در ارسال وصیت نامه به دادگاه از اعتبار آن نمی‌کاهد.
با وجود همه این مزایا تمایل موصی از پنهان نگاه داشتن وصیت و پرهیز از نقارهای خانوادگی و همچنین صرفه‌جویی در وقت و هزینه ثبت سند، باعث می‌شود که رغبت عمومی بر وصیت نامه خود نوشت بیشتر باشد و جز بعضی از اغنیا یا خبرگان حقوقی بدان عنایت نورزند.
۳- وصیت نامه سری در قانون امور حسبی تعریف نشده است ولی، از جمع مواد ۲۷۹ و ۲۸۰ می‌توان گفت: وصیت نامه سری، وصیتی است که توسط موصی امضا و لاک مهر می‌شود و در اداره ثبت محل اقامت او یا محل دیگری که در آیین نامه وزارت دادگستری معین شده است، به امانت گذارده می‌شود، بنابرین وصیت نامه سری در واقع مخلوطی از وصیت نامه رسمی و خود نوشت است.
بر اساس ماده بیست و یکم قانون مصوب ۲۳ بهمن ماه ۱۳۱۷
هنگام ابراز وصیت نامه اعم از خودنوشت یا سری حاکم صلح باید با حضور نماینده مدعی‌العموم یا مدیر دفتر صورت مجلسی مشتمل بر خلاصه وصیت و اینکه وصیت نامه در حضور او باز شده و خصوصیات وصیت نامه از قبیل مهر و موم و غیرتنظیم و به امضا حضار برساند.
وصیت نامه‌های سری را حاکم صلح با حضور اشخاصی باز می‌کند که لفاف آن را امضا یا مهر کرده و در تاریخ باز کردن در مقر دادگاه صلح حاضر هستند. اصل وصیت نامه که مطابق این ماده نزد حاکم صلح باز می‌شود به دفتر امانات ثبت فرستاده می‌شود و رونوشت آن در دفتر دادگاه می‌ماند و اشخاص ذینفع می‌توانند از آن رونوشت بگیرند.
بر اساس ماده بیست و دوم، بعد از باز شدن وصیت نامه حاکم صلح به اشخاصی که وصیت به نفع آنها شده یا کسانی که وصی معین شده‌اند مراتب را اطلاع می‌دهد.
همچنین وصیت نامه وقتی معتبر است که تمام آن موجود باشد و ادعای فقدان وصیت نامه اعم از اینکه این دعوی نسبت به تمام وصیت نامه یا قسمتی از آن باشد مسموع نیست.
ماده بیست و چهارم نیز تصریح کرده است: ترتیب صدور سند مالکیت به نام ورثه یا موصی له نسبت به اموال غیر منقول که به نام مورث ثبت شده است در آیین‌نامه وزارت دادگستری معین می‌شود.