كلمات كليدي : فلسفه علم
نویسنده : سيد محمد تقي موحد ابطحي
تعاریف متعددی از فلسفه علم ارائه شده است. برای مثال فلسفه علم عبارت است از تبیین اصول و مبانی علم که در آن به تعریف، موضوع، روش، فایده، مولف، مسائل و تاریخچه علم اشاره می شود. پوپر فلسفه علم را تحلیل فلسفی مسائل، نظریه ها و روشهای علمی می داند که ما را در فهم تاریخ تفکر علمی یاری می دهد. آلن راین فلسفه علم را پژوهشی درجه دوم می داند که به تحلیل عقلانی روشها و دستاوردهای علمی می پردازد. در پدیدار شناسی فلسفه علم عبارت است از پرسشهای ریشه ای درباره پیش فرضهایی که پیدایش و تکامل علم مبتنی بر آن بوده است و ... [1] تعاریف مختلفی که برای فلسفه علم ارائه شده، نشان می دهد که فلاسفه علم توافق چندانی دربارة چیستی فلسفه علم ندارند، اما جان لازی چهار دیدگاه کلی در ارتباط با چیستی فلسفه علم مطرح می کند که تعاریف مختلف فلسفه علم را در برمی گیرد:
1. صورت‌بندی جهان‌بینی‌هائی که با نظریه‌های علمی مهم سازگار یا بر آنها مبتنی باشد. برای مثال وایتهد(1861-1947) با استفاده از دستاوردهای علمی در صدد پرورش یک طرح مفهومی جامع برآمد که مقولات کلی آن بتوانند همه هستی های جهان را بنمایانند. در نظام فلسفی وایتهد که تحت عنوان فلسفه پویش شناخته می شود، تلاش شده است مقولات "جوهر" و "عرض" و ... با مقولاتی همچون "پویش" و "تاثیر" و ... عوض شوند. "داروینیسم اجتماعی" یا نظریه "نسبیت اخلاقی" نیز با بهره گیری از نظریات علمی می کوشند تا به تبیین و ارزیابی رفتار انسان بپردازند[2]. در این دیدگاه همچنانکه فریدمن اشاره کرده است، فلسفه باید خود را با انقلابهای علمی هماهنگ کند و اصول خود را در پی تغییر اصول علوم تغییر دهد. از نظر شلیک ارزش فلسفه نقادانه کانت در این است که محصول آموزه نیوتن درباره طبیعت است[3]. مطابق تعریف اول از فلسفه علم، تلاش کانت برای پی‌ریزی نظام فلسفی هماهنگ با فیزیک نیوتنی[4]، بهره گیری کارنپ از نظریه انواع راسل در اصول ریاضیات و نظریه روانشناسی گشتالت برای ساخت نظام فلسفی خود، یا تلاش اصحاب حلقه وین برای پی‌ریزی فلسفه‌ای هماهنگ با هندسه‌های نااقلیدسی و نظریه نسبیت و ... [5]، مصداقی از این معنای فلسفه علم به شمار می‌آیند.
2. ظاهر ساختن پیش‌فرض‌ها و تمایلات باطنی دانشمندان که در نظریه‌های علمی و داوری درباره آنها نهفته است. برای مثال فیلسوفان علم نشان می‌دهند که دانشمندان فرض کرده‌اند که "طبیعت منظم است." و "نظم حاکم بر طبیعت قابل شناخت است." یا "قوانین مبتنی بر ضرورت علی نسبت به قوانین آماری، یا تبیین‌های مکانیکی نسبت به تبیین‌های غایت انگارانه ترجیح دارند."[6]. کتاب مبادی مابعدالطبیعی علوم نوین می‌تواند مصداق مناسبی برای این معنا از فلسفه علم باشد. در این کتاب برای مثال نشان داده شده که اصرار کپرنیک بر این که علی رغم شواهد تجربی نقیض، نظریه خورشید مرکزی خود را تصویری راستین از نسبت زمین و اجرام سماوی معرفی کند، این باور متافیزیکی بود که "طبیعت از جهات بسیاری تابع اصل سادگی است" و کپرنیک معتقد بود که نظریه وی پدیدارهای نجومی را به نظم ریاضی ساده تر و موزون تری منظم می سازد[7].
3. تحلیل و تشریح مفاهیم مورد استفاده در نظریه های علمی. برای مثال ریاضیات با اعداد سروکار دارد، اما نمی تواند به این سوال پاسخ دهد که "عدد چیست؟". فیزیک از مفهوم زمان استفاده می کند، اما با وجود این که هم مردم عادی و هم فیزیکدانان می پندارند که می دانند زمان چیست، اما آنها به سختی می توانند به ما بگویند که "زمان دقیقا چیست؟"[8] مفاهیم "ذره"، "موج"، "پتانسیل"، "ترکیب" و .... از دیگر مفاهیمی است که در نظریه های علمی به کار می رود و ایضاح مفهومی آن نیازمند طرح مباحث فلسفی است. درباره این معنا از فلسفه علم، انتقادی جدی بدین شرح مطرح شده است: دانشمندان هیچ گاه معطل نمی‌مانند تا فیلسوفان علم مفاهیم علمی را برای آنها معنا و تبیین کنند. به بیان دیگر یا دانشمند مفهومی را که به کار می‌برد می‌شناسد که در این صورت نیازی به توضیح و تشریح نیست؛ یا نمی‌شناسد که در این صورت خود او باید در مورد روابط آن مفهوم با سایر مفاهیم و با عملیات اندازه گیری، تحقیق کند. از سوی دیگر چنین پژوهشی یک فعالیت عادی علمی است و تا کنون کسی ادعا نکرده است که وقتی دانشمندی به یک چنین تحقیقی می‌پردازد به فعالیت فلسفی مشغول است. با وجود این در آثار فلاسفه علم تحلیلهای مفهومی درباره مفاهیم مورد استفاده در علوم وجود دارد و از این جهت این فعالیت یک فعالیت فلسفه علمی به حساب می آید.[9]
مطالعه درباره چیستی علم و پرسش و پاسخ درباره موضوعاتی از قبیل: "مشخصه‌هائی ممتاز تحقیق علمی نسبت به دیگر پژوهشها"، "روشهای مورد استفاده دانشمندان در مطالعه طبیعت"، "شروط یک تبیین علمی صحیح"، "شان و جایگاه معرفتی قوانین و نظریه های علمی؟[10]، "چیستی و نقش قوانین در تبیین علمی"، "جایگاه و اعتبار استقراء در تحقیق علمی"، "مفاهیم نظری و مفاهیم مشاهدتی"، "اصول موضوعه"، "علیت"[11] ، "پژوهش علمی"، "آزمون فرضیه ها"، "معیارهای تایید و پذیرش یک نظریه"، "مفهوم سازی و تاویل نظری"[12]، "طبقه بندی و تمایز علوم"، "وحدت و کثرت روش علوم"، "رابطه علم و فلسفه"، "جایگاه قیاس و استقراء در تبیین علمی"، "رشد معرفت"[13] و ... مسائل مورد بحث در فلسفه علم را می توان در چند دسته قرار داد:
الف) مسائل مربوط به اعتبار فرضیه‌ها که ذیل آن موضوعاتی همچون استقراء گرایی، استنتاج محتمل، تایید، احتمال، همگرایی، سادگی، محافظه کاری روش شناختی، آزمایش قاطع و ... مورد بحث قرار می گیرند.
ب) مسائل مربوط به ساختار فرضیه که در آن از نظریه، ابزارگرایی، تحقیق پذیری، عملیات گرایی، کل گرایی معنا شناختی، تحویل گرایی، واقع گرایی علمی، واقع گرایی درونی، عدم تعین نظریه با شواهد تجربی، جبرانگاری و ... بحث می شود.
ج) مسائل مربوط به مبانی نظریه های فیزیکی که در آن اصل ماخ، اصل عدم قطعیت، متغیرهای نهانی، قضیه بل، مکملیت، مسئله اندازه گیری، بقا و تقارن، نظریه آشوب، تصادفی بودن و ... مورد بحث و بررسی فلسفی قرار می گیرد[14].
طرح چنین مسائلی و بحث درباره آن، به معنای قرار گرفتن در موضعی است که یک تراز بالاتر از علم واقع است. به عبارت دیگر اگر علوم مختلف واقعیتهای طبیعی یا اجتماعی را بررسی می کنند، فلسفه علم، به مطالعه ماهیت این علوم و فعالیتهایی که در آن انجام می شود می پردازد. این معنا از فلسفة علم بعضی از جنبه‌های نظر دوم و سوم را به هم می‌آمیزد. برای نمونه تحقیق درباره تمایلات قلبی دانشمندان ممکن است به مسئلة ارزشیابی نظریه‌های علمی مرتبط باشد. این امر به خصوص در مورد قضاوت‌هایی که راجع به تمامیت تبیین‌های علمی صورت می‌گیرد صادق است. برای مثال اینشتین تاکید داشت که محاسبات آماری مربوط به فروپاشی مواد رادیواکتیو ناقص است؛ چرا که یک تفسیر کامل باید بتواند رفتار اتم‌های منفرد را هم پیش‌بینی کند. علاوه بر این، تحلیل مفاهیم علمی ممکن است به مسئله تمییز میان پژوهش علمی و دیگر انواع پژوهش ربط داشته باشد. برای مثال اگر بتوان نشان داد که یک مفهوم، زمانی می‌تواند در چهارچوب یک نظریه علمی به کار رود که بتوان آن را در قالب فرایندی اندازه گیری کرد، در آن صورت مفاهیمی همچون "همزمانی مطلق" از قلمرو علم طرد خواهند شد؛ همچنانکه در نظریه نسبیت این اتفاق افتاد[15].
مسائل متعدد فلسفه علم همچون به کاری گیری روش قیاسی و استقرائی در مطالعه علمی، تبیین علمی، علیت، ساختار ریاضی طبیعت و ... از دیر باز مورد توجه فلاسفه‌ای همچون افلاطون، ارسطو[16]، ابن سینا[17] و ... بوده، ولی اندیشه ورزی های این فیلسوفان امروزه به صورت عمده در تاریخ فلسفه علم مورد مطالعه قرار می گیرد. آنچه امروزه بیشتر تحت عنوان فلسفه علم مطرح می شود، از یک سو ناظر به چهارمین معنای فلسفه علمی است که جان لازی به آن اشاره کرده است و از سوی دیگر مراد از علم در فلسفه علم امروز، صرفا علوم تجربی است و اکثر مثالهایی که در این موضوع مورد بحث قرار می گیرد، مربوط به علوم تجربی طبیعی می باشد[18]. توجه ویژه ای که در صد سال اخیر به فلسفه علم شده است، ناشی از ارج و قربی است که علوم تجربی در عصر جدید در میان مردم پیدا کرده اند و چنین پنداشته می شود که علم و روشهای آن دارای خصوصیاتی ویژه است که به نتایج قابل اعتماد منجر می شود. دلیل بر این مدعا(جایگاه والای علم در عصر حاضر) آن است که افراد، رسانه ها، حوزه های مختلف مطالعاتی و مشربهای فکری و ... اصرار دارند که دیدگاه های خود را علمی بخوانند تا وانمود شود که آنها برای رسیدن به دیدگاه های خود از روشهایی استفاده کرده اند که علم با سابقه و معتبری همچون فیزیک از آن استفاده کرده است. در این میان فلسفه علم می کوشد ویژگی های علم و روش علمی(اگر چنین ویژگی‌هایی وجود داشته باشند) را شناسایی و اعتبار آنها را بررسی کند[19].
در پایان به این نکته هم اشاره شود که در طول سالهای 1870 تا 1920، منطق ریاضی جدید به عنوان یک رشتة جذاب مطرح شد و بسط یافت و تأثیر بسیاری در جهتگیری‌های فیلسوفان علم نیمه اول قرن بیستم(پوزیتویستهای منطقی، پوپر و ...) گذاشت. با وجود تاثیر گسترده منطق جدید در فلسفه علم، ناکارآمدی مدلهای ارائه شده مبتنی بر تحلیلهای منطقی به چرخشی روش شناسانه در مطالعات فلسفه علمی انجامید و تحلیلهای تاریخی و اجتماعی از علم در حد گسترده ای توسط تامس کوهن، پل فایرابند و ... مورد استفاده قرار گرفت[20].