كلمات كليدي : تاريخ، تبليغ، دعوت پنهاني، دعوت آشكار، پيامبر، انذار
نویسنده : علي محمد تاج الدين
به طور کلی، دو شیوه تبلیغی وجود دارد که مبلغ برای جذب مخاطب از آنها بهره می‌گیرد:
الف) شیوه گفتاری؛
ب) شیوه عملی.
البته اگر این دو با یکدیگر تلفیق شوند، تأثیر بیشتری در روح و جان مخاطب خواهند گذاشت. هر کدام از این روش‌ها ویژگی‌های مخصوص خود را دارند؛ برای مثال، شیوه گفتاری که به معنای بیان ارزش‌ها و الگوهاست، از وسایل اولیه ارتباط جمعی محسوب می‌شود؛ از این رو اگر مبلغ از بیان شیوا و رسا و شیوه‌های جدید سخنوری برخوردار نباشد، نمی‌تواند چندان موفق باشد. گفتار به قدری در تبلیغ اهمیت دارد که حضرت موسی(ع) درباره فرعون و قومش به خدا عرضه داشت:
«ولاینطق لسانی»؛[1]
«زبانم به قدر کافی گویا نیست.»
از طرف دیگر، تبلیغ عملی می‌تواند، مکمل خوبی برای شیوه گفتاری باشد؛ زیرا اگر مخاطب ببیند، مبلغ به گفته‌های خویش عمل نمی‌کند، گفتارش ذره‌ای اثرگذار نخواهد بود؛ از این رو عمل مبلغ است که می‌تواند، دریچه‌ای به روح و قلب انسان‌ها باز کند.
پیامبر(ص) نیز به عنوان مبلغ دین اسلام، به درستی از هر دو روش در مراحل مختلف دعوت خود استفاده کرد و به جسم مردم، جان تازه‌ای بخشید.
مراحل تبلیغی پیامبر(ص)
شکل، شیوه و مراحل دعوت خاتم انبیا(ص) در سه مرحله انجام گرفت:
1. دعوت مخفیانه و عضویابی انفرادی برای انسان‌سازی و تربیت اخلاقی که نتیجه آن، استحکام بنیادهای نهضت اسلامی بود.
2. مرحله دعوت خویشان که نتیجه آن تبیین مسئله جانشینی و وصایت بود.
3. مرحله دعوت علنی و عمومی که از سال چهارم هجری تا چهاردهم بعثت ادامه یافت که نتیجه آن گسترش و نفوذ اسلام به یثرب و خارج از شبه جزیره بود.
1. دعوت پنهانی
یک مبلغ باید در امر تبلیغ، گام به گام پیش رود و همیشه به اوضاع و شرایط ، توجه کند. پیامبر(ص) وقتی به نبوت مبعوث شد، با نزول آیه شریفه «یا آیها المدثر قم فانذر و ربک فکبر»[2] (ای خود را پوشاننده! برخیز و هشدار بده و خدایت را بزرگ بدار.) مأمور تبلیغ و اعلام رسالت خود شد؛ از این رو به امر خدا، سه سال پنهانی، فعالیت فرمود و این کار را از خانه‌اش آغاز کرد و به دعوت وی همسرش خدیجه(س) نخستین فردی بود که به او ایمان آورد.[3]
پس از علی(ع) که نخستین مرد ایمان آورنده به پیامبر بود،[4] عده‌ای از جوانان و ضعیفان و نیز اشراف در این مرحله به کیش اسلام درآمدند؛ از جمله ابوذر، بلال حبشی از فقرا [5] و عثمان بن عفآن از اشراف[6] است.
به این ترتیب، هسته اولیه اسلام تشکیل شد. طی این سه سال، بزرگان کفار قریش، انکاری نسبت به اسلام نداشتند و زمانی که خاتم انبیا(ص) از کنار آنها عبور می‌کرد، به او اشاره می‌کردند و می‌گفتند:« فرزند عبدالمطلب از آسمان سخن می‌گوید» تا اینکه او از خدایانشان انتقاد کرد و آنها و پدرانشان را گمراه خواند. اینجا بود که بر وی خشمگین شدند و با او دشمنی کردند.[7]
2. مرحله آشکار شدن دعوت
مرحله انذار و دعوت خویشاوندان
این مرحله با آیه انذار آغاز می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید که خداوند پس از سه سال دعوت مخفیانه، به پیامبر(ص) امر کرد تا دعوتش را علنی کند. ابتدای این مرحله، دعوت از اقارب و نزدیکان بود. خداوند به او فرمود:
« فاصدع بما تؤمر و اعرض عن المشرکین»[8] «و انذر عشیرتک الاقربین»[9]
«آنچه که به تو امر شده با صدای بلند آشکار کن و از مشرکان، هراسی نداشته باش و نخست، نزدیکانت را از خدا بترسان.»
آنان به دلیل شناختی که از رسول‌خدا داشتند، طبیعی بود که احتمال ایمان آوردنشان بیشتر از بقیه باشد؛ زیرا پیامبر(ص) سالیان دراز در میان آنها به صداقت و درستکاری مشهور بود؛ از این رو با تکیه بر همین پیشینه، نسبت به انذار عشیره خود اقدام کرد.[10]
ماجرای دعوت خویشان
طبری از ابن‌اسحاق درباره شأن نزول آیه می‌نویسد که علی گفت: «وقتی آیه انذار نازل شد، پیامبر(ص) به من فرمود: "یا علی! جبرئیل به من چنین دستور داده است. من در این‌باره تأملی می‌کردم، تا جبرئیل آمد و گفت: "اگر آنچه که به تو دستور داده شده است، عمل نکنی، عذاب خواهی شد." اکنون، غذایی تهیه کن و آن‌گاه عبدالمطلب را خبر کن تا با او سخن بگویم."» علی می‌فرماید: چنین کردم. آن زمان بنی‌عبدالمطلب، حدود چهل نفر بودند که عموهای خاتم انبیا نیز در میان آنها بودند. پس از آنکه فراهم آمدند و طعام را خوردند، پیامبر(ص) خواست سخن بگوید که ابولهب مانع شد. فردای آن روز چنین کردم و پس از صرف طعام، پیامبر(ص) خطاب به آنها فرمود: «ای فرزندان عبدالمطلب! من جوانی از قومی را ندیده‌ام که بهتر از آنچه من برای شما آورده‌ام، برای قومش آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده‌ام. خداوند، به من دستور داده است تا شما را دعوت کنم. هر کس از شما که دعوت مرا بپذیرد، همو برادر و وصی و خلیفه من در میان شما خواهد بود.» امام ادامه می‌دهد که در آن گروه، تنها من پاسخ مثبت دادم. آن حضرت نیز مرا به عنوان جانشین و وصی خود قرار داد و فرمود: «به سخن او گوش بسپارید و از وی اطاعت کنید.» حاضران خندیدند و به ابوطالب گفتند: «به تو دستور داد تا از فرزندت تبعیت کنی.»[11]
مرحله دعوت عمومی
رسول‌خدا(ص) به دنبال دعوت از عشیره خود، جلساتی را تشکیل داد تا عموم مردم مکه را به اسلام دعوت کند. سیره‌نویسان، این جلسات را نزدیک کوه صفا دانسته‌اند. واقدی از ابن عباس نقل می‌کند: «آن حضرت در نزدیک کوه صفا قریش را صدا زد و با استناد به صداقت خود و گرفتن تأیید از مردم فرمود: «ای گروه قریش! ای مردم عرب! من شما را دعوت می‌کنم به این که شهادت دهید، خدایی جز خدای یگانه نیست و اینکه من فرستاده اویم و شما را امر می‌کنم که بت‌ها را نپرستید.» در این لحظه، ابولهب برخاست و گفت: «خسران بر تو باد! آیا برای همین سخن، ما را اینجا گرد آوردی؟» سپس سوره مسد درباره او نازل شد.[12]
عروة بن زبیر می‌گوید: «زمانی که رسول خدا قوم خود را دعوت به نور و هدایت می‌کرد، مردم از وی دوری نمی‌‌‌‌‌‌‌‌جستند و نزدیک بود که از سخنش پیروی کنند، تا اینکه عده‌ای از ثروتمندان و بزرگان قریش از طائف برگشتند و با حضرت به مخالفت برخاستند. در اینجا بود که اکثریت مردم از پیغمبر خدا(ص) دوری جستند.[13]
آشکار شدن اسلام در مکه و گرایش تعداد زیادی از جوانان، بردگان و زنان به اسلام، رؤسای قریش را به عکس‌العمل واداشت. آنان که احساس خطر می‌کردند، شروع به سخت‌گیری و آزار و اذیت مسلمانان کردند. دلیل سخت‌گیری، آن بود که برخی از مسلمانان با جسارت تمام، اسلام خویش را ابراز و علنی می‌کردند؛ برای نمونه عبدالله بن مسعود پس از مسلمان شدن، با صدای بلند در شهر مکه قرآن تلاوت می‌کرد؛[14] یا عمار و پدر و مادرش تحت شدیدترین شکنجه‌ها در زیر آفتاب سوزان مکه قرار می‌گرفتند.[15]
همین سخت‌گیری‌ها سبب شد، تا مسلمانان برای اقامه نماز به مناطقی بروند که از دید مشرکان مخفی باشند؛ مثلا در یک خانه در بسته بر فراز کوه صفا ـ که خانه ارقم بن ابی ارقم بود ـ پنهان می‌شدند.[16]
سفر به طائف
مشرکان پس از آشکار شدن دعوت عمومی، به طرق مختلف برای مبارزه با آن حضرت تصمیم گرفتند؛ از آن جمله، شکنجه، آزار و اذیت،[17] تطمیع،[18] تهمت‌های ناروا،[19] ایجاد تنگناهای اقتصادی و نظامی[20] و ... بود.
از این رو حضرت برای رهایی، یافتن پایگاهی جدید برای تبلیغ و نیز پناهگاهی برای مسلمانان، در شوال سال دهم بعثت، عازم شهر طائف در دوازده فرسخی شرق مکه شد، تا قبیله ثقیف را با اسلام آشنا کند.
سران ثقیف، دعوت پیامبر(ص) را نپذیرفتند و بر خلاف عهدی که با رسول خدا بسته بودند، اراذل و سفیهان را با خبر کردند و ایشان را دشنام داده، سنگسار کردند تا اینکه به باغی پناه برد و در زیر سایه‌های درختان انگور به پیشگاه خدا عرضه داشت: «خدایا! ضعف و ناتوانی خود رابه درگاهت آورده‌ام، تو مهربان و بخشنده‌ای و ...»
در این سفر، تنها عداس، غلام مسیحی عتبه و شیبه ـ از فرزندان ربیعه از سران قریش ـ اسلام آورد. سپس پیامبر خدا به مکه رفت و در جوار «مطعم بن عدی» وارد شهر شد.[21]
ایشان پس از بازگشت به مکه، با سرسختی بیشتر سران قریش مواجه شد؛ از این رو پیامبر(ص) در شیوه تبلیغ اسلام، تجدید نظر به عمل آورد که همین امر، نقطه عطفی در تاریخ نشر و تبلیغ اسلام شد و به توسعه و نفوذ اسلام به سراسر شبه جزیره انجامید و سرانجام تمام جهان را در برگرفت.»[22]
حضرت طی سال‌های یازدهم تا چهاردهم بعثت از هر فرصتی برای تبلیغ دین مبین اسلام بهره می‌برد و با قبایل عرب که برای مراسم حج به مکه می‌آمدند، ملاقات، و آنان را به توحید و یکتاپرستی دعوت می‌کرد؛ از جمله این قبایل، شش نفر از قبیله خزرج بود که در سال یازدهم بعثت وارد مکه شدند و پس از اسلام آوردن، به مدینه بازگشتند. این گروه طی دو سفر بعدی در سال‌های دوازدهم و سیزدهم بعثت، همراه جمع دیگری از اهالی مدینه وارد مکه شدند و پس از دیدار با پیامبر(ص) دو پیمان «عقبه» را با حضرت منعقد و در آن، حمایت خود را از رسول خدا اعلام کردند.[23]
اعلام جهانی دین اسلام از طریق نامه‌نگاری
در فاصله دو ساله بین صلح حدیبیه در سال ششم هجری و فتح مکه در سال هشتم هجری، این فرصت برای پیامبر(ص) مهیا شد، تا دعوت و رسالت خود را در سرتاسر جهان با ارسال نامه به پادشاهان کشورهای بزرگ آن روز، جهان‌گیر کند و در نتیجه، مردم بسیاری به اسلام گرویدند.[24] بدین رو، حضرت یک انگشتری از نقره به عنوان مهر درست کرد که روی آن عبارت «محمد رسول‌الله» نقش بسته بود[25] و نامه‌های خود را با آن، مهر می‌کرد.
ایشان در محرم سال هفتم هجری، شش نامه از مدینه به سوی 1. هرقل امپراطوری روم شرقی، 2. خسرو پرویز پادشاه ایران، 3. نجاشی پادشاه حبشه، 4. مقوقس حاکم مصر و 5. هوذة بن علی حاکم یمامه و حارث بن ابی‌ثمر حاکم غسان ارسال کرد.[26]
این حرکت رسول خدا(ص) حاکی از دیپلماسی دقیق و شناخت کامل از جهان پیرامون خویش و نیز رسالت جهانی ایشان است. آن‌گونه که قرآن کریم در آیات بسیاری، جهانی‌بودن رسالت پیامبر را تثبیت کرده است: «و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین.»
نکات مهم در سیره تبلیغی پیامبر(ص)
1.تبلیغ باید براساس برنامه‌ریزی و تدبیر باشد. باید شرایط مکانی و زمانی و مخاطب و نیز مدت گفتار و خطابه را در نظر گرفت.
2. ایجاد آمادگی در مخاطب و نیز شناسایی نخبگان و مؤمنان تا در طول تبلیغ بتوان برای اجرای برنامه‌های مذهبی و تبلیغی از آنها بهره گرفت.
3. آغاز تزکیه، اصلاح و برنامه‌های تبلیغی باید از نزدیکان و افراد فامیل باشد، تا حداقل از حمایت و پشتیبانی آنها برخوردار باشد.
4. توکل بر خدا در انجام برنامه‌های دینی، همان‌گونه که پیامبر، بدون ترس و واهمه از مخالفان با توکل برخدا، تکلیف خود را به انجام رسانید.