ديوان بين المللي دادگستري، دیوان دائمی دادگستری
نویسنده : محمد مهدی حکیمی
این دیوان (دیوان بین المللی دادگستری ) در سال 1946 پس از انحلال دیوان دائمی دادگستری به وجود آمد و جانشین آن شد. و از نظر تشکیلاتی شباهت های زیادی بین آن دو وجود دارد، لذا به طور مختصر به بررسی دیوان دائمی بین المللی و نیز بیان چگونگی تشکیل و انحلال آن می پردازیم.
الف ـ موارد شباهت
1- هر دو دیوان پس از جنگ های جهانی و به منظور حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی به وجود آمده اند .
2- طبیعت کار هر دو دیوان قضایی است و با داوری فرق دارند.
3- وظایف عمده هر دو یکسان است ( حل اختلافات بین دولتها و دادن رأی مشورتی در رابطه با سازمانهای بین المللی ).
4- حل اختلاف در مرافعات فقط برای دولت ها است و مبنای صلاحیت آنها، تراضی دو طرف اختلاف است.
5- آراء مشورتی را به تقاضای سازمان های بین المللی می دهند و دولت ها از حق تقاضای رأی مشورتی محروم شده اند.
6- فقط به اختلافات رسیدگی می کنند و فقط درباره مسائل حقوقی رأی مشورتی می دهند.
7- هر دو دیوان در صورت اعتراض و اختلاف نسبت به صلاحیت آنها، خود تصمیم قاطع می گیرند. [1]
8- اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری از اساسنامه دیوان دائمی دادگستری بین المللی اقتباس شده و تقریباً شبیه یکدیگرند. [2]
9- از نظر سازمانی اختلاف اساسی اندکی میان دو دیوان وجود دارد.
10- مقر هر دو دیوان در شهر لاهه هلند ( کاخ صلح ) است.
ب ـ موارد افتراق:
1ـ بر طبق ماده 92 منشور ملل متحد، دیوان بین المللی دادگستری رکن قضایی اصلی ملل متحد است، ولی دیوان دائمی بین المللی، رکن مستقلی بود که از ارکان جامعه ملل محسوب نمی شد.
ماده 92 منشور ملل متحد مقرر می‌دارد:« دیوان بین المللی دادگستری رکن قضایی اصلی ملل متحد خواهد بود. دیوان مزبور برطبق اساسنامه پیوست که بر مبنای اساسنامه دیوان دائمی دادگستری بین المللی تنظیم شده و جزء لاینفک این منشور است انجام وظیفه می کند »[3].
2ـ اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری جزء لاینفک منشورملل متحد است، اما اساسنامه دیوان دائمی بین المللی دادگستری سند مستقلی بود .
3ـ به موجب ماده 93 منشور : « کلیه اعضای ملل متحد به خودی خود از جمله قبول کنندگان اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری هستند و هر کشوری ( دولتی ) که عضو ملل متحد نیست می تواند با قبول شرایطی که در هر مورد بر حسب توصیه شورای امنیت توسط مجمع عمومی معین می گردد اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری را قبول نماید . »[4]، ولی اعضای جامعه ملل به خودی خود عضو جامعه ملل نبودند، بلکه این امر با درخواست عضویت آنها و پذیرش اساسنامه دیوان ملازمه داشت .
4ـ عضویت دیوان دائمی بین المللی دادگستری، فقط برای دولت های عضو جامعه ملل و دولت هایی که در ضمیمه میثاق ذکر شده بودند ممکن بود، در حالی که عضویت دیوان بین المللی دادگستری برای تمامی دولت ها با شرایطی که در منشور ذکر شده است، ممکن می باشد.
5ـ تقاضای رأی مشورتی از دیوان دائمی بین المللی دادگستری، فقط برای مجمع و شورای جامعه ملل ممکن بود ( بند 3 ماده 14 میثاق )، ولی دیوان بین المللی دادگستری علاوه بر مجمع عمومی و شورای امنیت به تقاضای سایر ارکان ملل متحد به جز دبیرخانه یا مؤسسه های تخصصی که از طرف مجمع عمومی مأذون باشند نیز رأی مشورتی می دهد.[5]
6ـ طرز اصلاح مواد اساسنامه دیوان دائمی بین المللی دادگستری پیش بینی نشده بود، اما طبق مواد 69 و 70،اصلاح اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری ممکن است .
7ـ اجرای احکام دیوان دائمی بستگی به حسن نیت دولت محکوم علیه یا زور و قدرت دولت محکوم له داشت، درحالی که اجرای احکام دیوان جدید در صورت امتناع و سر پیچی دولت محکوم علیه، برعهده شورای امنیت است، طبق ماده 94 منشور : « هر عضو ملل متحد متعهد است در هر دعوایی که او طرفین آن است از تصمیم دیوان تبعیت نماید. هر گاه طرف دعوایی از انجام تعهداتی که بر حسب رأی دیوان بر عهده او گذارده شده است تخلف کند طرف دیگر می تواند به شورای امنیت رجوع نماید و شورای مزبور ممکن است در صورتی که ضروری تشخیص دهد توصیه هایی نموده و یا برای اجرای رأی دیوان تصمیم به اقداماتی بگیرد . »[6]
8- فعالیت دیوان بین المللی دادگستری، دائمی بود، اما فعالیت دیوان دائمی دادگستری بین المللی فقط یک بار در سال تشکیل جلسه می داد، البته تشکیل جلسات فوق العاده در آن معمول بود.