نقش پیشگیرانه عدل الهی و بشری از وقوع جرم از منظر قرآن کریم (بخش اول)

چکیده: پیشگیری از جرم، به عنوان یکی از ابزارهای مؤثر در مبارزه با بزهکاری، از موضوع‌هایی است که در قرن نوزدهم مورد توجه جرم‌شناسان قرار گرفت. نگرش در مقوله پیشگیری با هدف اجرای عدالت از طریق تضمین آزادی‌ها، اصلاح و درمان بزهکار و درصورت ضرورت سرکوب با کیفر بوده است.

در مقاله حاضر، مفهوم عدالت ونقش آن در پیشگیری از جرم از منظر قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. ورود به این بحث، مستلزم شناخت اجمالی مفهوم پیشگیری، مفهوم عدل الهی و مقایسه آن با عدالتی است که در نگاه بشری، عادلانه تلقی می‌‌شود.

برای درک مفهوم واقعی پیشگیری عادلانه از بزهکاری، خلاصه کردن این پیشگیری در برخی مفاهیم کلی حقوقی یا منصرف کردن آن به بخش‌هایی از فرایند و اصول دادرسی کافی نیست و مقدم بر همه این‌ها، بایستی مفهوم عدالت و نقش آن در پیشگیری از جرم شناخته شود که در تحقیق حاضر از منظر قرآن کریم به آن پرداخته می‌شود.

نتیجه‌گیری بحث حاضر نقش به سزایی را که اجرای عدالت در پیشگیری یا کاهش بزهکاری دارد، به اثبات می‌رساند.

درآمد: انسان، طالب اجرای عدالت است و چنین شوقی را در دل دارد. قواعد حقوقی نیز تمایل به اقامه عدل دارد و بر همین مبنا همه را در پیشگاه قانون برابر می‌داند. با وجود این، در جست‌وجوی این گم گشته، نزاع‌ها برخاسته است، چندان که بعضی ستم می‌کنند تا اثبات کنند که منشی عادلانه دارند. تاریخ تمدن انسان، سرگذشت تلاش او در راه تمیز و اجرای عدالت است.

پس باید هدف مطلوب حقوق را نیز دادگستری دانست و عدالت را در تعریف حقوق گنجاند. (کاتوزیان، 1379، ص 218)

به دلیل مجرد و نسبی بودن مفهوم عدالت و برخورد اجرای آن با نظم، قواعد حقوق گاه از عدالت فاصله می‌گیرد، هر چند که گرایش به سوی عدل را به عنوان آرمانی مطلوب همیشه حفظ می‌کند. به همین جهت است که در تعریف حقوق، عدالت را در زمره هدف‌های اصلی آن می‌آوریم.(همان)

گرایش به عدالت و تلاش برای استقرار آن در ابعاد فردی و اجتماعی، از اصول زیربنایی نظام‌های حقوقی الهی است. این اصل در بعد جزایی، جلوه بیشتری دارد؛ چرا که مستقیماً به ترمیم بی‌عدالتی‌های ناشی از ارتکاب جرم مربوط می‌شود. ارتکاب جرم از دیدگاه اسلام، از یک طرف ظلم به خویش محسوب می‌شود؛ چرا که نتیجه عمل انسان در درجه اول به خود او باز می‌گردد، و از طرف دیگر ظلم به دیگران است؛ چرا که مجرم نوعاً با ارتکاب جرم و محروم کردن دیگران از حق مشروع خود، به منابع نامشروعی دست می‌یابد. علاوه بر آن، نقض حرمت احکام الهی است که عقلاً و شرعاً انسان را مستحق مجازات می‌کند. در چنین شرایطی است که نظام کیفری اسلام برای از بین بردن این بی‌عدالتی‌ها مجازات‌هایی را تشریع کرده است تا با اجرای آنها عدالت برقرار شود. (قیاسی و دیگران، 1380، ص 376)

در نوشته حاضر، نقش عدل که سرآغاز هر نوع عدالت است، با دوگونه الهی و بشری آن در بازدارندگی از بزهکاری از منظر قرآن کریم مورد بحث قرار می‌گیرد، برای این منظور شناختن مفهوم جرم، پیشگیری، عدل، تفاوت عدالت الهی و بشری و وجه اشتراک آنها، اثر جداگانه هر یک از گونه‌ها در جلوگیری از بزهکاری ضروری است.

مفهوم جرم

در قلمرو حقوق جزا، براساس ماده 2 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370: «هر فعل یا ترک فعلی که مطابق قانون قابل مجازات باشد، جرم محسوب می‌گردد».

جرم در حقوق جزا، در محدوده قانون تعریف می‌شود. فقهای اسلامی نیز با توجه به مبانی اسلامی، جرم را چنین تعریف کرده‌اند: «جرم عبارت است از انجام دادن فعل، یا گفتن قول که قانون اسلامی آن را حرام شمرده و بر فعل آن کیفری مقرر داشته است یا ترک فعل یا قول که قانون اسلام آن را واجب شمرده و بر ترک آن کیفری مقرر داشته است.

این از آنجا نشأت گرفته است که هر کس از اوامر و نواهی خدای تعالی سرپیچی کند، برای او کیفر و مجازاتی معین شده است. آن کیفر گاه در دنیا گریبان‌گیر مجرم می‌شود و در این صورت به وسیله امام علیه‌السلام یا نایب او، یعنی حاکم شرع و ولی امر و فقیه جامع‌الشرایط یا قضات منصوب از طرف او به اجرا در می‌آید و گاه کیفر، تکلیفی دینی است که مجرم برای این که گناهش پوشیده و محو شود انجام می‌دهد، تا کفاره گناه او شود، یا این که کیفر در آخرت مجرم را معذب خواهد داشت و گناهکار در سرای دیگر به سزای عمل زشت و ناهنجار خود خواهد رسید، مگر آن که توبة مجرم مورد پذیرش خدای تعالی قرار گیرد. این تعریفی کلی است که می‌توان آن را بر اثم، معصیت و خطیئه نیز تسری داد. دراین تعریف، همه دارای یک ماهیت هستند و عبارتند از نافرمانی خدای تعالی و سرپیچی از اوامر و نواهی او که به دنبال آن استحقاق مجازات وجود دارد.» (فیض، 1369، ص 69)

مفهوم پیشگیری از جرم

«واژه پیشگیری، امروزه در معنی جاری و متداول آن دارای دو بعد است: پیشگیری یا جلوگیری کردن هم به معنی «پیش‌دستی کردن، پیشی گرفتن و به جلوی چیزی رفتن» و هم به معنی «آگاه کردن، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن» است، در جرم‌شناسی پیشگیرانه، پیشگیری در معنی اول آن مورد استفاده واقع می‌شود، یعنی با کاربرد فنون مختلف به منظور جلوگیری از وقوع بزهکاری، هدف بر جلوی جرم رفتن و پیشی گرفتن از بزهکاری است،‌ اما از نظر علمی، پیشگیری یک مفهوم منطقی ـ تجربی است که همزمان با تأملات عقلانی و مشاهدات تجربی ناشی می‌شود، شاید بتوان گفت که به تعداد صاحب‌نظران جرم‌شناسی، تعریف و طبقه‌بندی (تیپولوژی) از پیشگیری ارائه شده است.» (نجفی ابرند‌آبادی، 1382، ص 21)

مفهوم عدل

«عدل و قسط که در برابر ظلم و جور به کار می‌روند، از مسائل مهم است که قرآن روی آنها زیاد تأکید کرده است. در قرآن واژه عدل با تمام مشتقات خود، 27 بار و واژه قسط به صورت‌های گوناگون 23 بار آورده شده است. در نتیجه در هر موردی که محور سخن، عدل و قسط جامعه انسانی باشد، لزوم رعایت عدل و گسترش قسط را فرمان می‌دهد و از هر نوع انحراف از جاده عدل باز می‌دارد.» (سبحانی، 1381، ص 168)«عدل به معنی اعتدال، میانه‌روی و دوری از هر نوع افراط و تفریط در همه شئون مادی و معنوی است و تفاوت آن با قسط این است که قسط در موردی به‌کار می‌رود که قابل تقسیط، تقسیم و سهم‌بندی باشد، خواه امور مالی باشد یا امور حقوقی، مرافعه و محاکمه‌ای در بین باشد یا نباشد.» (همان، ص 174) «در قرآن از توحید گرفته تا معاد و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت و از آرمان‌های فردی گرفته تا هدف‌های اجتماعی، همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن، همدوش توحید، رکن معاد، هدف تشریع نبوت، فلسفه زعامت و امامت، معیار کمال فرد و مقیاس سلامت اجتماع است، عدل قرآن آنجا که به توحید یا معاد مربوط می‌شود، به نگرش انسان به هستی و آفرینش شکل خاص می‌دهد و به عبارت دیگر نوعی، جهان‌بینی است.1 آنجا که به نبوت و تشریع و قانون مربوط می‌شود، یک مقیاس و معیار قانون شناسی است2 و به عبارت دیگر جای پایی برای عقل است که در ردیف کتاب و سنت قرار می‌گیرد و جزو منابع فقه و استنباط به‌شمار می‌آید؛ آنجا که به امامت و رهبری مربوط می‌شود، یک شایستگی3 است؛ آنجا که پای اخلاق به میان می‌آید؛ آرمانی انسانی است و آنجا که به اجتماعی کشیده می‌شود، یک مسئولیت4 است.» (مطهری، 1372، ص61) بنای خلقت بر عدل استوار است. از طرفی انسان که از ناحیه خداوند متعال خلیفه الهی در روی زمین قرار داده شده است، مبانی رفتاری خود در زندگی خصوصی و مراودات عمومی را با هر جایگاهی که دارد، باید براساس عدل استوار کند و با این بیان، در واقع عدل با هر مفهومی ناشی از اراده خداوند خواهد بود و با همین مبانی می‌تواند در اصلاح انسان از نظر شخصیتی و یا در اداره اجتماع اثرگذار باشد. بنابراین انسانی که خصوصیات الهی را دارا باشد، در مسیر انحراف و بزهکاری گام برنمی‌دارد. با این نگرش نقش پیشگیرانه عدل از دو منظر الهی و بشری مورد بررسی قرار می‌گیرد.

عدل الهی

قرآن تصریح می‌کند که نظام هستی و آفرینش، بر عدل و توازن و براساس استحقاق‌ها و قابلیت‌هاست. گذشته از آیات زیادی که صریحاً ظلم را از ساحت کبریایی به شدت نفی می‌کند و گذشته از آیاتی که ابلاغ و بیان و اتمام حجت را از آن جهت از شئون پروردگار می‌شمارد، که نبود این‌ها نوعی ظلم و ستم است و گذشته از آیاتی که اساس خلقت را بر حق، که ملازم با عدل است، معرفی می‌کند، در برخی از آیات، از مقام فاعلیت و تدبیر الهی به عنوان قیام به عدل یاد می‌کند. (مطهری، پیشین، 59)

«شهد الله ائه لا اله الا هو و الملائکه و اولوا العلم قائماً بالقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم»5

«خدا که همواره به عدل قیام دارد، گواهی می‌دهد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان و دانشوران (نیز گواهی می‌دهند که) جز او که توانا و حکیم است، هیچ معبودی نیست»

و یا عدل را ترازوی خدا در امر آفرینش می‌داند: «والسماء رفعها و وضع المیزان»6 « و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت» در ذیل همین آیه رسول خدا فرموده است: «بالعدل قامت السماوات و الارض» (فیض کاشانی، 1415 هـ .‌ق، ص 438) عدل از صفات خداوند متعال است و علت این که برخلاف سایر صفات مانند، اراده،‌علم، قدرت، جزو اصول دین شیعه شمرده شده است. این است که اهل سنت در مساله عدل با شیعه اختلاف دارند. (همان، ص 86) ظلم در خصوص خداوند متعال به صراحت آیات قرآنی منتفی است: «الم یاتهم نبا الذین من قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب مدین و الموتفکات اتتهم رسلهم بالبینات فما کان الله لیظلمهم و لکن کانوا انفسهم یظلمون» 7

«آیا گزارش (حال) کسانی که پیش از آنان بودند، قوم نوح و عاد و ثود و قوم ابراهیم و اصحاب مدین و شهرهای زیر و رو شده به ایشان نرسیده است؟ پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند. خدا بر آن نبود که به آنان ستم کند، ولی آنان بر خود ستم روا می‌داشتند.»

عدل الهی، آثاری دارد که می‌تواند در نگرش پیشگیرانه از وقوع جرم و انحراف مورد استفاده قرار گیرد. نگرشی که در حقوق جزا یکی از اهداف مجازات تلقی می‌شود.

در قرآن کریم در موارد متعددی آیاتی وجود دارد که درخصوص برابری مجرمان با مسلمانان8، فجار با متقین9، مومن و فاسق10، گناهکار و مومن11 سئوال‌هایی مطرح می‌شود. بی‌شک وجود روز معاد که یکی از دلایل آن عدل الهی است، می‌تواند پاسخ این سئوال را بدهد که همه افراد عقاب و ثواب اعمال خود را خواهند دید. این پاسخ‌دهی به نتایج اعمال دنیوی در آخرت و از طرف دیگر اطلاع از عاقبت اعمال دنیوی در آخرت و از طرف دیگر اطلاع از عاقبت اعمال مجرمانه، اثر بازدارندگی مناسبی از خود به جا می‌گذارد.

حتمیت مجازات

حساب و جزای دقیق و عادلانه روز قیامت، به صراحت آیات قرآن، موید حتمیت مجازات و سزای اعمال گناهکاران است. «و نضع الموازین القسط لیوم القیامه فلا تظلم نفس شیئاً و ان کان مثقال حبه من خردل اتینا بها و کفی بنا حاسبین»12

و ترازوهای داد را در روز رستاخیر می‌نهیم. پس هیچ‌کس (در) چیزی ستم نمی‌بیند و اگر (عمل) هم وزن دانه خردلی باشد، آن را می‌آوریم و کافی است که ما حسابرس باشیم.»

«این آیه اشاره به حساب و جزای دقیق و عادلانه قیامت می‌کند تا افراد بی‌ایمان و ستمگر بدانند به فرض که عذاب این دنیا دامانشان را نگیرد، مجازات آخرت حتمی است و دقیقاً همه اعمالشان مورد محاسبه قرار می‌گیرد.

قسط، گاهی به معنی عدم تبعیض و گاه به معنی عدالت به طور مطلق می‌آید و مناسب در این جا معنی دوم است. جالب این که قسط در این جا به عنوان «صفت» برای «موازین» ذکر شده است. این ترازوی سنجش آن چنان دقیق و منظم است که گویی عین عدالت است.» (مکارم شیرازی، 1381، ص 422)

مجازات متخلف

«یا بنی إنّها ان تک مثقال حبه من خردل فتکن فی صخره او فی السماوات او فی‌الارض یات بها‌الله ان الله لطیف خبیر»13

«ای پسرک من، اگر (عمل تو) هم وزن دانه خردلی و در تخته سنگی یا در آسمان‌ها یا در زمین باشد، خدا آن را می‌آرود که خدا بس دقیق و آگاه است.»

عدالت الهی ایجاب می‌کند متخلف به مجازات برسد. در آیه 47 سوره انبیا نیز همانگونه که ذکر شد، متخلف به طور حتم مجازات می‌شود. در قیامت، حسابگر خداوند است؛ خدای عالم و عادل و عزیز که به احدی ظلم نمی کند و حساب او از هر حسابگر دیگری کفایت می‌کند. (قرائتی، 1381، ص 197)

حتمیت و قطعی بودن مجازات متخلف که درجلوه‌های گوناگون مجرم، کافر، ظالم، فاسق و بروز می‌کند، اثر پیشگیرنده اجتناب‌ناپذیری خواهد داشت؛ چه این که فرد می‌داند که ذره‌ای خیر و شر در قیامت به حکم عدل الهی قابلیت محاسبه و مؤاخذه خواهد داشت؛ «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شراً یره»(14)

«پس هر که هم‌وزن ذره‌ای نیکی کند (نتیجه) آن را خواهد دید و هر که هم‌وزن ذره‌ای بدی کند‌ (نتیجه) آن را خواهد دید»

ضمانت اجرا

عدل الهی به لحاظ حتمیت مجازات و نیز مجازات متخلفان، در واقع ضمانت اجرای کج‌مداری‌های دنیوی است. نبود ضمانت اجرا در مواقعی که انذاری صورت می‌گیرد و حکمی برای انسان‌ها و مکلفان بیان می‌شود، موجب بی‌توجهی و تزلزل در اجرای مفاد حکم می‌شود، عدل الهی تضمینی است برای این که عالمیان بدانند خداوند متعال آگاه و ناظر است و همه افراد نتایج اعمال خود را دریافت خواهند کرد.

نظریه‌پردازان حقوق کیفری و جرم‌شناسی، حتمیت و قطعیت اجرای مجازات را یکی از عوامل مهم پیشگیری از بزهکاری می‌دانند، در سال 1764 بکاریا با انتشار کتاب «جرایم و مجازات‌ها» تحول شگرفی در حقوق جزا به وجود آورد، به نحوی که افکار او پایه‌گذار اصلاحاتی عمیق در مجموعه مقررات جزایی اروپا و آمریکا شد. در اندیشه‌های او ضروری و یقینی بودن اجرای مجازات و قاطعیت آن، از تکرار جرم و نیز از وقوع جرم در آینده‌ جلوگیری می‌کند. (نوربها، 1386، ص103)

عدل بشری

اجرای عدالت، نقش بسزایی در کاهش جرم و پیشگیری از بزهکاری دارد. تأکید به عدل الهی و اجرای عدالت توسط حکومت اسلامی در قرآن، به رغم تفاوت‌های مبنایی عدل الهی و عدل بشری، موید این نقش است. اجرای عدالت در پیشگیری، از آن چنان اهمیتی برخوردار است که مجمع عمومی سازمان ملل طی تصمیم شماره 119/56 و از کنگره یازدهم (2005 بانکوک) در تاریخ نوزدهم دسامبر 2001 عنوان کنگره‌های پنج‌سالانه پیشگیری از جرم و اصلاح بزهکاران را به «پیشگیری از جرم و عدالت کیفری» تغییر داد. (ابراهیمی، 1386، ص35)

با این پیش در‌آمد اجرای عدالت از منظر بشری در قرآن کریم را مورد بررسی قرار می‌دهیم که بی‌شک رعایت آن در هر یک از اقسام‌ تأثیر بسزایی در پیشگیری از جرم خواهد داشت.

ادامه دارد