واگذاری «فیروزه» پس‌ از کودتا

روزنامه دنیای اقتصاد

تاریخ: 21/6/1396

شوروی در دوران اشغال ایران طی سال‌های 1325-1320، در برابر «ریال»‌های دریافتی از خزانه ۱۱ تن طلا و 5/ 8 میلیون دلار به دولت ایران بدهکار شده بود. احمد قوام در سفر به مسکو، کوشید طلب ایران را وصول کند، اما موفق نشد. دکتر مصدق نیز در جریان مبارزات ملی شدن صنعت نفت در سرتاسر کشور به دلیل نیاز مبرم کشور به «ارز» و به‌ ویژه پس از قطع جریان نفت به خارج در اثر محاصره نفتی ایران، از روس‌ها خواست که طلب ایران را بپردازند؛ اما آنها که مانند آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها، می‌کوشیدند در هیچ کجای جهان، یک مبارزه ملی و مستقل به پیروزی نرسد، از پرداخت طلب‌های ایران خودداری کردند. پس از پیروزی کودتا، روس‌ها نیز دستمزد خود را گرفتند. آنها در برابر تسلیم طلب‌های ایران به حکومت کودتا در سال ۱۳۳۳، قریه فیروزه را که امروز در خاک ترکمنستان قرار دارد، به‌ عنوان ناز شست از «شاه» دریافت کردند.

بر پایه موافقت‌نامه 11/ 9/ 1333 میان دولت ایران و دولت شوروی که بدون هیچ مخالفتی به تصویب مجلس کودتا رسید، قصبه فیروزه به روس‌ها واگذار شد و آنها نیز طلب ایران را پرداختند. برپایه ماده یک این موافقت‌نامه ... : «قریه فیروزه و زمین‌های اطراف آن، در خاک اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی باقی می‌ماند...» از سال ۱۹۲۱ تا ۱۹۵۳ (۱۳۳۲) مالکیت «فیروزه» به‌ طور رسمی با ایران بود ولی عملاً تحت حاکمیت روس‌ها قرار داشت و به یادداشت‌ها و اعتراضات مکرر دولت ایران در این زمینه نیز ترتیب اثر نمی‌دادند، روس‌ها دلایل خود را در پس ندادن «فیروزه» به صراحت ابراز نمی‌کردند؛ ولی استنکاف آنها دو علت عمده داشت:

۱ـ روس‌ها مدعی بودند که منطقه خوش آب و هوای فیروزه که در دره‌ای بسیار باصفا و پر آب قرار گرفته تنها نقطه ییلاقی عشق‌آباد [پایتخت کنونی ترکمنستان] است و پیشنهاد می‌کردند که دولت ایران این منطقه را با محل دیگری در خاک شوروی تعویض کند.

۲ـ می‌خواستند دولت ایران را با این وسیله تحت فشار قرار دهند تا خواست عمده آنها را که بستن قرارداد مربوط به شیلات دریای خزر بود، بپذیرد. شهرستان فیروزه که دولت زاهدی با موافقت شاه آن را رسما به شوروی بخشید، در شمال شرقی خراسان و در ۳۰ کیلومتری غرب «قوچان - باجگیران» در دامنه رشته کوه‌های بلند موجود میان ایران و ترکمنستان واقع شده است. این شهر سرسبز و بسیار خوش آب و هوا که از لحاظ استراتژیک بسیار اهمیت داشت، امروزه به ‌عنوان منطقه ییلاقی و تفریحی مردم ترکمنستان به‌ حساب می‌آید و از جمله مراکز توریستی شوروی[سابق] محسوب می‌شد.

منبع: ماهنامه خواندنی شماره ۶۷، مرداد و شهریور 1390.