آسيب شناسی مجالس عزاداری از ديدگاه رهبر معظم انقلاب - بخش اول

نويسنده: روح الله اژدری

مجالس سوگواري براي سالار شهيدان(ع) در کنار کارکردهاي فراواني که دارد، در طول زمان آميخته با آسيب هايي شده که همين امر موجب کاسته شدن از تأثيرگذاري آن مي شود. در طول سالهاي پس از انقلاب اسلامي بزرگان تلاش زيادي کرده اند تا با روشنگري و آگاهي بخشي از اين آسيب ها بکاهند و اين مجالس را به سمت پيراستگي از انواع خرافات و اعمال وهن آلود سوق دهند. در مطلب حاضر که در دو بخش تقديم مي شود، آسيب شناسي مجالس و آئين هاي عزاداري از ديدگاه رهبر انقلاب مورد بررسي قرار گرفته است که از نظرتان می‌گذرد.

فرهنگ عاشورا از دير باز به دليل ارزش و اهميت آن هميشه مورد توجه دوست و دشمن بوده است. در طول تاريخ ظالمان و مستکبران هميشه به دليل ماهيت ظلم ستيزي عاشورا با آن مخالف بوده اند. ارزش معنوي و انسان ساز و اصلاح گر عاشورا موجب شده که آسيب هاي زيادي از دوست و دشمن به آن وارد شود. عاشورا داراي بعد شکلي و بعد ماهيتي است.

اين آسيب ها هم جنبه ماهيتي و محتوايي حادثه عاشورا و هم جنبه شکلي آن را مورد هجوم قرار داده است. جنبه عاطفي و تراژديک حادثه عاشورا به بعد ملکوتی، عاشقانه و عقلاني آن غلبه پيدا کرده است. در شرايط امروز دسيسه دشمنان هم براي تغيير مفاهيم و ماهيت ارزش هاي متعالي مثل عاشورا بيشتر شده است.

البته اين دسيسه ها براي بد معرفي کردن چهره دين سابقه طولاني دارد. در زمان اتحاد جماهير شوروي در مناطق شيعه نشين دستور داده بودند مساجد تعطيل شده و مردم، نماز جماعت برگزار نکنند و عزاداري ممنوع بود ولي قمه زني که يک امر خرافي بود و چهره نوراني مکتب شيعه را مخدوش مي کرد ،آزاد بود. دليلش هم اين بود که کمونيست ها آن عمل خرافي را بهترين راه دين گريزي مي دانستند. البته در کنار دسيسه هاي دشمنان افراد جاهل که مغزشان تعطيل است در ترويج و گسترش اين خرافه ها وآسيب ها نقش زيادي داشته اند.

البته علماي دين به تناسب توان خود و زمينه هاي پذيرش، با اين عوامل خرافات مبارزات مستمري داشته اند. اما بعد از انقلاب اسلامي، هم دسيسه ها بيشتر شده و هم مبارزات با اين دسيسه ها و خرافات از طرف علما و مراجع معظم و به ويژه رهبر معظم انقلاب به شکل جدي تري براي زدودن چهره مذهب شيعه از خرافات صورت پذيرفته است.

الف - آسيب های محتوايی مجالس عزاداری

1- ترسيم ناقص و يک بعدی از سيمای معصومين

توجه بيش از حد و صرف به جنبه قداست و ملکوتي بودن معصومين و تأکيد بر اينکه علم غيب ولايت تکويني دارند و در مقابل، غفلت کردن از جنبه مادي و زميني آنان و چشم پوشي از الگو بودن ايشان در زندگي در واقع طرح يک جانبه سيماي معصومين است و برعکس همين مطلب هم وجود دارد و در هر دو صورت تصويري ناقص و يک بعدي از شخصيت معصومين ارائه مي شود.

امام حسين(ع) انساني با اهداف الهي و با عملکردي تکليف گرايانه بود. لذا شخصيت کامل او امروز مي تواند الگوي ما باشد. اما متأسفانه در بعضي مراسمات عزاداري ترسيمي ناقص و سطحي و يک بعدي از ايشان انجام مي پذيرد. به طور مثال در برخي موارد حتي از بعد ملکوتي و مناقب معنوي امام حسين(ع) و يارانش چشم پوشي مي شود و در عوض به توصيف چشم و ابروي آنها پرداخته مي شود.اين يک نوع تصويرپردازي مبتذل، سطحي و عوامانه منحرف از عاشورا است.

رهبر معظم انقلاب در اين خصوص مي فرمايند: «چيز ديگري که بنده در بعضي از خوانندگان جلسات مداحي اطلاع پيدا کردم، استفاده از مدح ها و تمجيدهاي بي معناست که گاهي هم مضر است. فرض کنيد راجع به حضرت ابوالفضل (ع) صحبت مي شود. بنا کنند از چشم و ابروي آن بزرگوار تعريف کردن مثلاً قربون چشمت بشم. مگر چشم قشنگ در دنيا کم است؟ مگر ارزش ابوالفضل (ع) به چشمهايش بوده! اصلاً شما مگر اباالفضل را ديده ايد و مي دانيد چشمش چگونه بوده؟ اينها سطح معارف ديني ما را پايين مي آورد. معارف شيعه در اوج اعتلاست.

معارف شيعي، معارفي است که يک فيلسوف در غرب پرورش يافته با مفاهيم غربي و بزرگ شده آشنا با معارف فلسفي غرب مثل هانري کربن را مي آورد دو زانو جلو علامه طباطبايي مي نشاند، او را خاضع مي کند و مي شود مروج شيعه و معارف آن در اروپا. معارف شيعه را بايد در همه سطوح عرضه کرد. از سطوح ذهن متوسط و عامي بگيريد تا سطوح بالاترين فيلسوف ها، با اين معارف نبايد شوخي کنيم» (1)

2- غلوآميز شدن عزاداري ها همراه با خرافات

خرافات بر سه اصل بي بنيادي، باطل بودن و خوش آمد مخاطب استوار است. خرافات در ذات خود غلوآميز مي باشد. در عزاداري هاي چند سال اخير بعضي از مداحان نادان در مدح ائمه از تعابيري همچون حسين اللهي و زينب اللهي و لااله الا فاطمه استفاده کرده اند که اين تعابير تعابيري شرک آلود و منحرف و نوعي خرافه و غلو است.

قرآن کريم از غلو نهي مي کند و امامان نيز شديدترين برخورد را با غلات داشته و از آنان بيزاري جسته اند. خرافه و غلو در عزاداري ها باعث خدشه به تصوير حقيقي امام معصوم و معرفي نادرست و تحريف شده شيعه که پيوسته دينمدار ومنطقي بوده است در نزد افکار عمومي جهانيان در بعد رسانه اي مي شود. علما و مراجع معظم با اين شکل عزاداري ها مخالفت کرده و در فتواها و استفتائات از اين تعابير غلو آميز و شرک آلود نهي فرموده اند.

رهبر معظم انقلاب در جواب استفتاتي در اين زمينه مي فرمايند:

« از اين گونه حرکات و ترويج اين افراد و اينگونه جلسات اجتناب شود» (2)مسائل جديد

3- بيان مطالب ذلت بار و خارج از شأن معصومين (ع)

در بعضي از مداحي ها و جلسات عزاداري مطالبي، دون شأن و مرتبه معصومين (ع) بيان مي شود که شأن ائمه را پايين مي آورد. به طور مثال در هنگام مداحي حضرت زينب، آن بزرگ زن تاريخ که الگوي صبر و استقامت و تحمل مصائب بودند را مضطر مي خوانند و امام زين‌العابدين را بيمار معرفي مي کنند. (زين العابدين بيمار) و يا از امام حسين در هنگام شهادت فرزندانش مثل علي اصغر و علي اکبر (ع) فردي حزن آلود و غم زده که شکسته و خورد شده است نام مي برند. امام حسين(ع) همه اين مصائب را با نگاه ملکوتي و الهي تحمل فرمودند و هرگز خم به ابرو نياوردند. بعضي تعابير در حادثه عاشورا تعابيري سطحي و ذلت آميز و از ساحت مقدس اهل بيت (ع) دور است. رهبرانقلاب که با تيزبيني مسائل عزاداري را بررسي مي کنند، در اين خصوص مي فرمايند:

«نکته ديگري که بعضي از آقايان بحق اشاره کردند اين است که از برخي تعابير درباره ائمه (ع) نبايد استفاده کرد. اينها سبک است. براي فاطمه الزهرا (س) آن موجود قدسي والا آن انسان برتر و آن معلم بشر.

از آن تعبيري که هر شاعري چه شاعر درست و حسابي گوي و چه شاعر هرزه گوي، براي محبوب و معشوق خودش ذکر مي کند، نبايد استفاده کرد بايد از تعبيرات متناسبي استفاده کرد. اعتقاد من اين است که اگر شعراي عزيز لفظ و معنا را براي بيان معرفتي که امروز جامعه ما نياز دارد تا از مکتب فاطمه زهرا (س) تعليم بگيرد، بکارگيرند و آن را مداح با صداي خوش و آهنگ مناسب با اين کار عرضه کند، يکي از بهترين انواع تبليغ و ترويج صورت گرفته است، يعني همان دعبل و فرزدق و کميت تاريخ در اينجا ظهور و تجلي پيدا کرده است. ارزش، همان ارزش خواهد بود و مي تواند اجرهاي بزرگ الهي را به دنبال خود داشته باشد» (3)

4- گسترش دروغ در روضه و مداحی

مطلبي که درباره حادثه عاشورا در بعضي مجالس روضه و مداحي گفته مي شود برخي دروغ بودنش آشکار و بعضي دروغ بودنش معلوم نيست. مطالبي که دروغ بودنش آشکار است بايستي در روضه خواني ها ومداحي ها نفي شود و با ارشاد و راهنمايي علما و روحانيون جلو اين مطالب دروغ که آسيب هاي جدي به اعتقادات مردم وارد مي کند، گرفته شود.

براي راست و دروغ بودن مطالب بايد به منابع معتبر تاريخي مراجعه شود. ممکن است يک مطلب در يک منبع دست دوم مورد تصديق باشد ولي در منبع دست اول و معتبر دروغ بودن آن ثابت شود. در منابع تاريخي کتاب هاي لهوف ابن طاووس و ارشاد مفيد و نفس المهموم کتاب‌هاي معتبري هستند که رهبري هم در روضه خواني هاي خود در نماز جمعه از همين کتب استفاده کرده اند و به استفاده از اين منابع تأکيد دارند:

«واقعه خواني، تا حد ممکن بايد متقن باشد. مثلاً در حد «لهوف» ابن طاووس و ارشاد مفيد و امثال اينها» (4)

بنا بر اين بازخواني روضه هاي مداحان و انطباق آن با متون معتبر لازم و ضروري است. بايد مسئولين و نهادهاي اسلامي با تدوين روضه هاي معتبر از کتب و منابع معتبر، آنها را در اختيار مداحان قرار دهند. ضرورت ايجاد سازماندهی، قاعده و ضابطه در ارتباط با منبر و مداحي و خطابه با توجه به سرعت تحولات در نظريات جديد علمي و استفاده از روش هاي نوين مورد تأکيد رهبر معظم انقلاب است و ايشان معتقدند که مداحان بايد آگاه باشند، بايد بدانند چه مي گويند. براي که مي گويند و در کجا مي گويند و چگونه مي گويند:

«مداح ها بدانند چه مي خوانند و چه مي گويند. صداي خوش، آهنگ قشنگ، موقعيت ممتاز، تريبون خوب، اقبال فراوان، امروز هم که جوان ها بحمدالله جامعه و کشور ما را با صفاي دل خودشان مصفا کرده اند. اين همه جوان در اين کشور وجود دارد. همه متوجه شماست. شما چه مي خواهيد به مردم بدهيد؟ اينکه من هميشه روي آنچه مي خوانيد و آنچنانکه مي خوانيد در جلسه مداح ها و با افراد گوناگون تأکيد مي کنم به خاطر اين حساسيت ها است» (5)

5- بيان سست معارف اسلام

گاهي بعضي مداحان و خطبا براي عرصه معارف اسلامي متوسل به خواب و مکاشفه و همچنين بعضي ملاقات هاي دروغين مي شوند. اين قبيل تبليغ، مباني اعتقادي سستي را بنا مي نهد که به راحتي قابل زوال و نابودي است.

خواب و مکاشفه و حتي رؤياي صادقه براي بيننده و ديگران حجت شرعي نيست. تنها خواب معصوم (ع) که شيطان در آن راهي ندارد حجت است که شرايط فعلي معصوم (ع) در ميان ما نيست. راهي براي اثبات و نفي خواب و مکاشفه وجود ندارد و مي تواند به عنوان حربه اي در دست شيادان در جا انداختن دروغ و ايجاد تحريف در عرصه معارف اسلامي به ويژه فرهنگ عاشورا به کار رود.

با نقل خواب و رؤيا نمي توان کسي را هدايت کرد. رهبر انقلاب بر سخن محکم و غير مشتبه و سخن حکمت آميز در مداحي ها تأکيد دارند:

«روش ها خيلي مهم است. در اين آيه مبارکه «ادع الي سبيل ربک بالحکمه» روش را بيان فرموده است. سخن حکمت آميز يعني سخن محکم، سخن غير مشتبه. سخن غير مرهون و غير ضعيف، حکمت همه اينها را دارد. سخن حکيم است. يعني هم حکمت آميز است و هم مستحکم است. هم در مقابل متشابه است»(6)

ايشان تأکيد دارند که مداحان حتماً از فرصتي که دارند براي ترويج معارف اسلامي استفاده کنند و آن معارف الهي را به زبان زيباي شعر و با صوت زيبا بيان کنند:

«نبايد بگذاريد منبر ده دقيقه اي يا بيست دقيقه اي شما از معارف خالي باشد. امسال ديدم بعضي از برادران مداح در ماه محرم و در دهه فاطميه بحمدالله اين نکته را رعايت کرده بودند. در منبر مداحي حتماً در اول، فصلي اختصاص بدهيد به نصيحت با بيان معارف به زبان شعر. اصلاً رسم مداحي از قديم اين طوري بوده، الان يک مقدار آن رسم ها کم شده، مداح در اول منبر يک قصيده، يک ده بيت شعر، کمتر، بيشتر، فقط در نصيحت و اخلاق با الفاظ زيبا خطاب به مردم بيان مي کرد. مردم هم مي فهميدند و اثر هم مي گذارد. من يک وقتي گفتم که گاهي شعر يک مداح از يک منبر يک ساعتي، اثرش بيشتر است. البته هميشگي نيست، گاهي است. اگر خوب انتخاب و اجرا شود اينطوري خواهد بود.»(7)

6- جدايی دين از سياست

در برخي مجالس عزاداري گفته مي شود که ما گريه و عزاداري مي کنيم و کاري به سياست نداريم. اصلاً اصل حادثه عاشورا به واسطه سياست اتفاق افتاده است. حادثه عاشورا علاوه بر جنبه ملکوتي والهي و عرفاني جنبه سياسي هم دارد. نمي توان امام حسين(ع) را از سياست جدا کرد. امام حسين براي احياء امر به معروف و براي اصلاح امور امت جدش رسول الله قيام کرد و به شهادت رسيد. لذا فرهنگ عاشورا با سياست پيوندي ناگسستني دارد.

امروز نيز عزاداري امام حسين بايد با هدف احياء امر به معروف و شناخت عبرت هاي عاشورا و حفظ اصل نظام اسلامي صورت پذيرد. دشمنان سعي دارند عزاداري باشد ولي محتوايي نداشته باشد.

از درون اين مجالس عزاداري، ظلم ستيزي و شهادت طلبي و روشنگري نسبت به دشمنان بيرون نيايد. حادثه عاشورا خود يک فتنه بزرگ بود، طوري که مسلمانان در ميان غبار فتنه چون بصيرت نداشتند به جنگ فرزند رسول الله آمدند. بايد از حادثه عاشورا و حوادث قبل و بعد از آن الگو بگيريم و با شرايط فتنه آلود امروزي با بصيرت برخورد بکنيم. رهبر معظم انقلاب تأکيد دارند که در مجالس عزاداري، مداحي و روضه خواني و تبليغ مسائل سياسي با رعايت اعتدال مطرح شود.

يعني نبايد چنان به مسائل سياسي بپردازيم که از رسالت ديني خود غفلت کرده و دل مخاطب را فراموش کنيم. «نه ما بايد مسائل سياسي را به کلي از حيطه حرف و گفت و تلاش و مجاهدت تبليغي خودمان خارج کنيم، آنچنان که دشمنان روي آن ده ها سال سرمايه گذاري کردند. ولي نهضت اسلامي آمد و اين سرمايه گذاري را آتش زد و از بين برد و گفتار و انديشه سياسي را وارد متن فعاليت هاي ديني کرد و نه از اين طرف بايد بيفتيم که تصور کنيم همه منبر ، همه تبليغ، همه مخاطبه با مردم و با مؤمنين يعني اينکه بنشينيم مسائل آمريکا و اسرائيل و مسائل سياسي را تحليل کنيم. نه خير يک کار واجب تر اگر نباشد واجب ديگري وجود دارد و آن دل مخاطب شماست. دل و جان و فکر او را بايستي آباد و سيراب کنيم» (8)

7- اظهار مطالب موهن

اهل بيت (ع) بر خلاف پادشاهان ظالم، ذلت و خواري را براي پيروانشان نمي پسندند. هرچند شيعه تواضع، رابطه عاطفي و ابراز محبت به اهل بيت را افتخاري براي خود مي داند و به آن مباهات مي کند، ولي مداحي ها در مجالس نبايد دستاويزي براي دشمنان و وهن شيعه باشد.

متأسفانه بعضي مداحان ناآگاه کلماتي را بکار مي برند که از مصاديق بارز وهن شيعه است. به طور مثال کلماتي مانند کلب الحسين و کلب الرقيه و بستن قلاده سگ به گردن در حين عزاداري و عوعو کردن شود دور از شان شيعه است و با صفات متعالي ائمه که شيعيان خود را بزرگ مي داشتند ناسازگار است. هر امري که موجب وهن انسان شود و او را از مقام شامخ انسانيت به زير بکشد جايز نيست. سيره نظري و عملي پيامبر و همه امامان عظيم حاکي از احترام و ارزش فراوان به انسان ها و بندگان خدا در هر لباس و با هر رنگ و مذهب است. چگونه مي توان با تمسک به نام آنان انسان را تحقير و ذليل کرد و حال آنکه امام حسين(ع) شعارش «هيهات منا الذله» است. با اين شيوه عزاداری،همه علما و مراجع و روحانيون متعهد مخالف هستند و رهبر معظم انقلاب در جواب سؤالي در خصوص همين موضوع مي فرمايند:

«از اين گونه حرکات و ترويج اين افراد و اينگونه جلسات اجتناب شود» (9)

8- بيان مطالب خلاف قانون الهی

در بعضي از مداحي ها و خطابه ها چنان وانمود مي شود که چون ما شيعه هستيم و محب اهل بيت (ع)، پس گناهانمان ديگر بخشيده خواهد شد و شرکت در عزاداري امام حسين خود موجب بخشيده شدن گناهان مي شود که اين خود خلاف قانون الهي است. در قانون الهي مسئوليت شيعه امام معصوم (ع) از ساير بندگان خيلي بيشتر است. اين همه ائمه ما زحمت کشيده اند و جان داده اند تا ما گناه نکنيم. تنها محبت اهل بيت(ع) ضمانتي براي ما نيست که از آتش دوزخ نجات يابيم.

بر اساس قانون الهي ارتباط و دوستي ما با اهل بيت (ع) موجب بخشودگي ما نخواهد شد. البته شفاعت امامان معصوم (ع) ممکن است شامل حال محب اهل بيت شود ولي آن هم شرايطي دارد. شيعه بايد در عملکرد دنيوي مطيع اوامر الهي بوده و از گناه پرهيز کند. نمی‌توان به عنوان شرکت در عزاداري امام حسين(ع) از نماز اول وقت و يا حتي از اصل نماز صرف نظر کرد. چون هدف امام حسين(ع) احياء نماز بود. امام حسين(ع) خود در اوج جنگ روز عاشورا وقتي ابوثمامه صيداوي بانگ نماز داد و ايشان را از وقت نماز مطلع گردانيد در حق او دعا کرد و آماده نماز شد.

لذا رهبر انقلاب در جواب مداحي که در حضور ايشان همين موضوع نجات محب اهل بيت در شعري خوانده بود، فرمودند:

«شعري که الان برادرمان خواندند، مضمون درستي نيست که ما بگوييم چون شيعه و محب هستيم؛ اگر گناه هم کرديم، خداي متعال ما را مجازات نمي کند. نه اينطور نيست. «من اطاع ا... فهو لنا ولي» ولي آنها بايد خدا را اطاعت کنند، چون خود اين بزرگواران با اطاعت خدا به اين مقام و رتبه رسيدند. امتحان اينها قبل از وجود و آمدنشان به اين دنيا صورت گرفته: «امتحنک ا... قبل ان يخلقک فوجدک لمن امتحنک صابره» دستگاه خدا بي حساب و کتاب نيست. در روايتي پيامبر اکرم (ص) به فاطمه زهرا (س) با اين مقام و رتبه فرمود: «يا فاطمه انني لن اغني عنک من ا... شيئا» يعني پيش خدا نسبت با من و ارتباط با من به درد تو نمي خورد. مگر در ميان فرزندان پيغمبر و ائمه کساني نبودند که با خدا رابطه اي نداشتند و نتوانستند از آن گوهر نوراني و با ارزش معنوي برخوردار شوند» (10)

9- تشديد اختلافات فرقه ای در بين مسلمانان

در ميان فرقه هاي مختلف مسلمانان از ديرباز اختلافاتي وجود داشته که هميشه دوستان نادان و دشمنان زيرک بر آن دامن زده اند. اما اين اختلافات در مقابل مشترکات اعتقادي مسلمين چيز قابل اتکايي نيست. فرقه هاي مسلمانان مي توانند با اتکاء به همين مشترکات از تفرقه پرهيز کنند. دشمنان هميشه از اختلافات سود برده و به آن دامن زده اند. لذا در عصر حاضر بايد از هر کاري که وحدت مسلمين را مخدوش مي کند، پرهيز شود. از نگاه امنيتي نيز وحدت بين شيعه و سني در داخل مرزهاي کشور ضروري است که از کارهاي تفرقه آميز در عزاداري ها و روضه خواني پرهيز شود. رهبر معظم انقلاب نيز به اين نکته تأکيد دارند و مردم و مداحان و خطبا را به هوشياري و پرهيز از تفرقه دعوت مي کنند: «امروز دستهايي براي ايجاد شکاف بين فرقه‌هاي مسلمان وجود دارد، کساني که اين تلاش را مي کنند، نه اين طرف را قبول دارند نه آن طرف را، هم با اين طرف دشمنند، هم با آن طرف، مراقب باشيد با دست هاي خبيثي که در اصل از طرف همان مراکز استکباري و استعماري هدايت مي شوند همکاري نکنيد.»(11)

ايشان با اشاره به راهبرد حضرت امام خميني(ره) در اتحاد مسلمين اعلام مي کنند که مروجين اختلاف امت اسلام را از ميان خود طرد کنيد: «يک عده چرا نمي فهمند؟ امام بزرگوار ما که منادي اتحاد بين مسلمين بود، از همه اينهايي که مدعي اند، ولايتش و اعتقادش و ارادتش و عشقش به ائمه بيشتر بود. او بهتر مي فهميد ولايت را يا فلان آدم عامي که حالا به اسم ولايت کارهاي خلاف مي کند؟ حرف هاي بي ربط مي زند در مجالس عام و خاص؟ وحدت را حفظ کنيد. اگر ديديد در جامعه بين شما کساني هستند که عکس اين رفتار مي کنند، آنها را طردشان کنيد. مخالفت خودتان را به آنها ابراز و اعلام کنيد. اينها ضرر مي زنند ضربه می‌زنند، ضربه اي به اسلام مي زنند، ضربه اي به تشيع مي زنند، ضربه اي به جامعه اسلامي می‌زنند. اين از جمله مسائل بسيار مهم است». (12)

پی‌نوشت‌ها

1. بيانات رهبر معظم انقلاب در ديدار مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع)، 5/5/84.
2. کتاب مسائل جديد از ديدگاه علماء و مراجع تقليد، جلد 3، ص 37.
3. بيانات در ديدار مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع)، 18/6/80.
4. بيانات در ديدار مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع).
5. بيانات در ديدار مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع) 5/5/84.
6. بيانات در ديدار مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع).
7. بيانات در ديدار مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع) 5/5/84.
8. بيانات در ديدار مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع).
9. مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع تقليد جلد 3، ص 37.
10. بيانات در ديدار مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع)، 28/5/82.
11. بيانات در ديدار جمعي از مداحان اهل بيت (ع)، 7/6/81.
12. بيانات در ديدار جمعي از مداحان و ذاکرين اهل بيت (ع)، 14/4/86.

روزنامه كيهان، شماره 21728 به تاريخ 30/6/96، صفحه 6 (معارف)