سید محمد سعید حبّوبی

سید محمدسعید حَبُّوبى

متوفاى 1333 هـ .ق.

عنوان مقاله: عارف مجاهد

نویسنده: عبدالکریم پاک نیا

ولادت

سید محمدسعید فرزند سید محمود حبوبى، از طلایه داران عرفان، جهاد و اجتهاد و یکى از ستارگان درخشان آسمان شعر و ادب در جهان تشیّع است. وى در 14 جمادى الثانى سال (1266 هـ .ق.) در شهر نجف دیده به جهان گشود. او از خاندانى علوى تبار و اصالتاً حجازى بود که بعدها اجداد وى از منطقه حجاز به عراق آمده، در آنجا ساکن شده اند.

محمدسعید در آغاز جوانى، در اثر معاشرت با اطرافیان به تجارت و بازرگانى روى آورد. وى همچنین در آن دوران اشعار نغز و بدیعى سروده و به عنوان یکى از شاعران معروف عرب مطرح گردید اما علاقه شدید وى به کسب علوم اسلامى، او را از تجارت جدا کرد و در دریف فضلاى سخت کوش و با همت حوزه علمیه نجف قرار داد.

او در تربیت، اخلاق و ادب، نخست با علامه شهیر شیخ موسى شراره عاملى ارتباط برقرار کرده و تحت انفاس قدسى این نابغه نامور به فضائل اخلاقى آراسته گردید و به رشد علمى و عقلى رسید و آنگاه به مجلس تربیتى استاد برزگ اخلاق و عرفان، آخوند ملا حسینقلى همدانى راه یافت. وى مدتى طولانى از این عارف برجسته بهره ها برده و ره توشه هاى سلوک اندوخته و درکمالات معنوى به درجات عالى نائل آمد. حبوبى در فقه و اصول در صف شاگردان علامه بزرگ، شیخ محمدحسین کاظمى زانو زده و آنگاه به حلقه درسشیخ محمد طه نجف پیوست و مورد توجه و علاقه شدید این فقیه وارسته قرار گرفت.^([1])

او مدت ها به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت و به عنوان یکى از فقیهان و مجتهدان حوزه علمیه نجف مطرح گردید. اندیشمند نامدار شیخ آقا بزرگ تهرانى مى گوید: وى در تدریس از اسلوب خاصى پیروى مى کرد که تقریباً به روش استادان ـ مثل آخوند خراسانى که مجدّد علم اصول نام گرفته است ـ بیشتر شبیه بود. سید محمدسعید بعد از رحلت استادش شیخ طه نجف، مجلس درس پربارى داشت و استقبال خوبى از آن به عمل آمد و در این زمینه تأییدات و اشارات استادش تأثیر فراوان داشت.^([2])

از مهم ترین شاگردان آیت الله حبوبى مى توان به فقیه مجاهد سید محسن حکیم و ادیب فرزانه سید عدنان علوى اشاره کرد.^([3])

حبوبى در ضمن تدریس و تحقیق به شئونات روحانى و دینى خود نیز توجه داشت. وى در صحن حضرت امیرمؤمنان على(علیه السلام)نماز جماعت اقامه مى کرد و عده بسیارى از مؤمنان صالح و تجّار و کسبه در نماز وى حضور مى یافتند.^([4])

استاد مطهرى ضمن تجلیل از این عالم مجاهد مى نویسد:

مرحوم سید سعید حبوبى شاعر و عارف و مجاهد بزرگ عراقى در انقلاب عراق نقش برجسته اى داشته است.^([5])

استادان

آیت الله حبوبى در اثر حضور در محضر استادان بزرگ، در علم، عرفان و ادب به مقامات عالى رسید. او تبحّر در فقه و اصول را با ذوق عالى شعرى و ادبى در هم آمیخت و در اثر تأثیر نفس مربیان شایسته در سلوک معنوى و کمالات والاى انسانى، به فتح قله هاى رفیع کمال دست یافت. در اینجا با برخى از استادان وى آشنا مى شویم:

1. شیخ محمد طه نجفى حکم آبادى تبریزى (1241 ـ 1323 هـ .ق.)

وى در نجف متولد شده و از شاگردان شیخ انصارى بوده و در علوم فقه، اصول، حدیث و رجال تبحر ویژه اى داشت. طه نجف که بعد از شیخ محمدحسین کاظمى به مرجعیت رسید در پرورش عالمان بسیارى تلاش نمود که از جمله آنها سید محمدسعید حبوبى، سیدمحسن امین و... هستند. این عالم برجسته 13 شوال (1323 هـ .ق.) در زادگاه خویش دارفانى را وداع گفت. از وى آثار ارزشمندى به جاى مانده است که از جمله آنها مى توان به «تعلیقه جواهرالکلام»، «حاشیه معالم»، «تعلیقه رسائل شیخ انصارى»، «رساله در تشریع و اتقان المقال فى احوال الرجال» اشاره نمود.^([6])

2. آخوند ملا حسینقلى همدانى^([7])

حبوبى بیشترین تأثیر را در تربیت اخلاقى و عرفانى از این فقیه عارف و مربى اخلاق داشته و از نزدیک ترین یاران آخوند به شمار مى آمده است.

3. میرزا حبیب الله رشتى^([8])

سید محمدسعید حبوبى در فقه و اصول از این اصولى محقق و مجتهد زاهد بهره هاى فراوان برده است. از آثار میرزاى رشتى مى توان به کتاب ارزشمند «بدیع الافکار» اشاره نمود که از مهم ترین کتابهاى اصولى شیعه و تجلیگاه نبوغ فکرى و ابتکارات علمى وى در اصول است.

4. شیخ محمدحسین کاظمى

وى عالم عابد و فقیه زاهدى است که در میدان علم و عمل گوى سبقت را از همگان ربود. او از شاگردان ممتاز صاحب جواهر به شمار مى رود و همانند استادش شرایع را به طور مفصل شرح کرده و تمام اقوال و کلمات علما را از اصل تألیفات آنان نقل نموده است بدون اینکه به کتابهاى واسطه اعتماد کند.^([9])

این کتاب به نام «هدایة الانام الى شرایع الاسلام» در 25 جلد تألیف شده است. از دیگر آثار وى مى توان به «حاشیه قوانین»، «حاشیه رسائل»، «کتاب الرجال»، را نام برد.

او در کاظمین متولد شد و در محرم (1308هـ .ق.) در نجف اشرف چشم از جهان فرو بست.^([10])

5. شیخ محمد شرابیانى معروف به فاضل شرابیانى

وى از فقیهان برجسته و مراجع شیعه در قرن (14 هـ .ق.) است که در فقه و اصول مهارت داشت و مکارم اخلاق وى زبانزد خاص و عام بود. شرابیانى از شاخص ترین شاگردان شیخ انصارى و سید حسین کوه کمرى است و بعد از وفات میرزاى شیرازى به مرجعیت رسید. او مرجعى صاحب نفوذ و مقتدر بود و سلطان عثمانى به وى به دیده احترام مى نگریست و همواره تلاش مى کرد رضایت وى را کسب نماید.

از تألیفات وى «حاشیه رسائل و مکاسب»، «کتاب الصلوة» و «کتاب المتاجر» است. شرابیانى در سال 1322 هـ .ق. در 77 سالگى در نجف از دنیا رفت و در حرم امیرمؤمنان(علیه السلام) دفن شد. بعد از 35 سال در سال 1357 هـ .ق. به علت تعمیراتى که در حرم انجام مى شد، پیکر این عالم پرهیزگار نمایان شد و جسد وى را تر و تازه و بدون تغییر یافتند.^([11])

6. آقا رضا همدانى صاحب مصباح الفقیه

او از شاگردان شیخ انصارى و از نزدیک ترین یاران میرزاى شیرازى است. از جمله آثار قلمى وى «ذخیرة الاحکام»، «الهدایة»، «تقریرات درس فقه میرزاى شیرازى»، «حاشیه بر ریاض» است. از شاگردان معروف او سید محمدسعید حبوبى، سید محسن امین عاملى، شیخ محمدجواد بلاغى، سید محمود مرعشى نجفى را مى توان نام برد.^([12])

7. شیخ موسى شراره عاملى

او در سال 1268 هـ .ق. در منطقه بنت جبیل در جبل عامل به دنیا آمد. وى پس از تحصیل فقه، اصول، شعر، ادب، حکمت و تاریخ در میان معاصرینش به نحو شایسته اى درخشید. این فقیه نیک اندیش و ادیب پرمایه در شکوفایى و پرورش خلاقیت هاى سید محمدسعید حبوبى نقش فوق العاده اى ایفا کرد.

سخنان دلنشین، محبت به اهل علم، عزت نفس، همت عالى، تربیت نفوس با استعداد، صفاى باطن و آشنایى به سیاست روز از صفات بارز این استاد حوزه علمیه نجف بود.

او چنان جذابیتى داشت که به هیچ مجلس و محفل وارد نمى شد مگر اینکه موقع خروج مالک تمام قلب هاى حاضران مى شد.

او نه تنها در میان عالمان شیعه و سنى نفوذ مى کرد بلکه عظمت و جلالت و سحر کلام و مکارم اخلاق وى، عالمان نصارى را نیز جذب مى نمود.^([13])

«ارجوزة فى اصول الفقه»، «رسالة فى الارث» از جمله آثار اوست. شیخ موسى شراره در سال 1304 هـ .ق. چشم از جهان فرو بست.^([14])

8. شیخ عباس اعسم

این ادیب تواناى عرب که دایى سید محمدسعید حبوبى است، در پرورش استعداد ادبى حبوبى تأثیر فراوان داشته است. اشعار اعسم در مجموعه دیوانش گرد آمده است.^([15])

میراث مکتوب

از سید محمدسعید حبوبى آثار زیر به یادگار مانده است:

1. کتاب فقه.

2. کتاب اصول.

3. دیوان کبیر.

کتاب دیوان کبیر با تصحیح و توضیحات شیخ عبدالله جواهرى و به اهتمام فرزند ادیب و فاضلش، سید على حبوبى در بیروت چاپ شده است.^([16])

در کنار این اثر از دیوان صغیر حبوبى نیز نام برده مى شود که سراینده آن سید محمود حبوبى، برادر زاده ى سید محمدسعید است. او نیز عالمى ادیب بوده و کتابهاى «رباعیات حبوبى» و «الرائیة الایوانیة» از آثار اوست.

گفتنى است که به خاطر اهمیت ادبى و عرفانى دیوان حبوبى، از سوى برخى دانشوران بر این مجموعه، حاشیه و تعلیقاتى نوشته شده است که از جمله مى توان به تعلیقات علامه محمدحسین کاشف الغطاء اشاره کرد.

4. مراسلات با شیخ محمد جزائرى.

5. العرااقیات، برخى از سروده هاى نغز حبوبى در این مجموعه گرد آمده است.

همچنین سید محمد حبوبى بر برخى از آثار دیگران تقریظات ارزشمندى به صورت نظم یا نثر نوشته است که از میان آنان به چند اثر اشاره مى کنیم:

1. العقد المفصل، تألیف سیدحیدر حلّى.

2. المرحلة المکیة، تألیف محمدحسین کبه بغدادى.

3. تمرین الصبیان، از سیدعبدالکریم آل سید حیدر کاظمى.^([17])

دوستان و معاصران

دوستان هر شخص تا اندازه اى آیینه افکار و تمایلات و گرایشهاى ا ویند و خصلتها، جاذبه ها،افکار و اندیشه ها و در نهایت اهداف و عقاید وى را براى دیگران و آیندگان روشن مى سازند. امیر مؤمنان على(علیه السلام)فرمود: «لا یَصْحَبُ الاَبْرارَ الاّ نُظَرائُهُم»^([18]) بانیکان دوستى و معاشرت نمى کند مگر کسانى که همانند آنان باشند. در اینجا براى شناخت بیشتر زوایاى زندگى سید محمدسعید حبوبى با برخى از دوستان آن فقیه مجاهد آشنا مى شویم:

1. سید جمال الدین اسدآبادى.

این روحانى آزادى خواه یکى از دوستان و هم دوره هاى حبوبى در حوزه نجف محسوب مى شود. سید محمدسعید در مجلس درس شیخ انصارى و محفل عرفانى آخوند ملاحسینقلى همدانى به همراه طلاب مبارز و مجاهدى همچون میرزا حسین خلیلى، سید احمد کربلایى و میرزاى نایینى و سید جمال الدین اسدآبادى انیس و همدم بوده است.^([19])

استاد مطهرى در این رابطه نکته قابل توجهى آورده است:

سید جمال طبق مدارک موجود، در مدت اقامت خود در نجف با مرحوم سید احمد کربلایى تهرانى و مرحوم سید سعید حبوبى، از شاگردان آخوند همدانى که به وارستگى و طى مراحل سیر و سلوک معروفند رفاقت و صمیمیّت داشته است و این یکى دیگر از شگفتیهاى زندگى این مرد خارق العاده است و بُعد تازه اى به شخصیت او مى دهد.^([20])

کسانى که شرح حال سید را نوشته اند به علت آنکه با مکتب اخلاقى، تربیتى، سلوکى و فلسفى مرحوم آخوند همدانى آشنایى نداشته اند و همچنین شخصیت مرحوم آقا سید احمد تهرانى کربلایى و مرحوم سید سعید حبوبى را نمى شناخته اند به گزارش ساده اى قناعت کرده و از آن به سرعت گذشته اند. آن ها توجه نداشته اند که شاگردى سید در محضر مرحوم آخوند همدانى و معاشرتش با آن دو بزرگ دیگر چه آثار عمیقى در روحیه سید تا آخر عمر داشته است. این بنده از وقتى که به این نکته در زندگى سید (جمال) پى بردم، شخصیت سید در نظرم بعد دیگر و اهمیت دیگرى پیدا کرد.^([21])

2. شیخ محمد حرزالدین صاحب معارف الرجال

حبوبى با این فقیه تلاشگر در درسهاى مهم حوزه نجف همراه بوده است. شیخ محمد حرزالدین مى گوید:

ما مدت طولانى با سید محمدسعید حبوبى، با هم زیستیم و در درسهاى بزرگان حوزهنجف همچون فاضل شرابیانى و طاهانجف هم درس بودیم. همچنین جلسات ادبى و مباحثات تحقیقى و مناظرات سودمند علمى بر قرار مى کردیم. در یکى از جلسات معروف ما که در قبه یمانى تشکیل مى شد و تا پاسى از شب ادامه مى یافت فضلاى اهل ذوق و شوق و ادب شرکت مى کردند و از نخبگان حوزه افرادى همچون دانشمند ادیب شیخ موسى شراره عاملى و برادر پاک سرشت سید مهدى حکیم نجفى و برخى از طلاب پارسا حضور مى یافتند. در آنجا مسائل علمى، ادبى و مطالب مفید بسیارى مطرح مى شد به ویژه آنکه این مکان منظره زیبایى در شبهاى مهتابى داشت و بهره هاى جلسات را براى حاضرین مضاعف مى گردانید.^([22])

3. شیخ محمدحسن سمیم

این دانشمند و شاعر معروف و با اخلاص اهل بیت(علیهم السلام) که برخى اشعارش علاوه بر دیوان بزرگى که دارد در کتاب «وسیلة الدارین فى رثاءالحسین(علیه السلام)» آمده است مدتهاى طولانى با محمدسعید حبوبى همراه بوده است.^([23])

4. شیخ محمدحسن کبه بغدادى (متوفاى 1333 هـ .ق.)

این علامه فقیه و اصولى ادیب، مؤلف کتابهاى متعدد و از شارحان کتاب «ارشاد الاذهان» علامه حلى یکى از منابع فقهى امامیه است. او از گنجینه داران مهم میراث ماندگار شیعه بوده و در کتابخانه خود کتابهاى مهم بسیارى را براى آیندگان حفظ کرده است.^([24])

شیخ محمدحسن، هم دوره و دوست حبوبى است.

5. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى.

او در خاطرات خود از سید محمدسعید حبوبى یاد کرده و مى نویسد:

زمانى که ما در درس شیخ محمد طه نجف حاضر مى شدیم، فقیه برزگوار و عالم پرمایه، سید سعید حبوبى نیز در نزد استاد جایگاه ویژه اى داشت. شیخ طه نجف از میان شاگردان به وى توجه خاصى کرده و به نظرات وى به دیده احترام مى نگریست و با سخنانى که بیانگر ژرف اندیشى و تبحر علمى سید محمدسعید بود با او برخورد مى کرد.^([25])

در سنگر جهاد

از مهم ترین امتیازات عالمان شیعه که در طول قرن ها، عامل بقا و پیشرفت مذهب امامیه بوده روحیه تحرک، اجتماعى، حماسه آفرینى، زمان شناسى و روشن بینى آنان در مقابل تهاجمات نظامى، سیاسى و فرهنگى دشمنان اسلام است. آنان در سراسر زندگى خود با الهام از سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام)عرفان، اخلاق، دانش و حماسه را به هم آمیخته و از دستاوردهاى مکتب اسلام پاسدارى کرده اند.

سید محمدسعید حبوبى از معدود فقیهانى است که قله هاى رفیع فقه و ادب و عرفان و جهاد را فتح کرد و همه را یکجا در پیشبرد اهداف اسلام به کار گرفت.

در حادثه خانمانسوز جنگ جهانى اول که نیروهاى انگلیسى برخى از مناطق کشور عراق از جمله شهر بصره را اشغال کردند و در آن کشور از طرف عالمان بزرگ بسیج عمومى اعلان شد، سید محمدسعید حبوبى در صف پیشگامان مبارزه با دشمن قرار گرفت. او، هم صدا با سایر دانشوران اعلان جهاد داده و دفاع از کشور را یک فریضه دینى دانست. در پى فرمان سید حبوبى، اجتماع مهمى از رزمندگان مسلّح عراقى گرد آمده و تسلیحات، تجهیزات و امکانات لازم را فراهم آوردند. حبوبى که شخصاً فرماندهى 90 هزار نفر از مبارزان مسلمان را به عهده گرفته بود در خط مقدم نبرد، پرشورترین حماسه ها را آفرید. رزمندگان دلیر اسلام که براى صیانت از کرامت، عزت و دین و کشور خود سلاح به دست گرفته بودند، به دنبال مجاهد خستگى ناپذیر اسلام سید محمدسعید حبوبى به راه افتاده و در شهر ناصریه استقرار یافتند. بسیارى از عشایر غیرتمند جنوب عراق در آن اردوگاه به آنان پیوسته و به همراه لشکر اسلام به سوى جبهه «شعیبر» براى مصاف با دشمن عازم شدند. او که نیروهاى مبارز را رهبرى مى کرد، خود در خط مقدم و در صحنه درگیرى حضور یافته و از نظر مادى و معنوى نیروهاى انقلابى را حمایت مى کرد. در این حماسه خروشان که عده بسیارى از عالمان و مراجع نجف از جمله: شیخ الشریعة اصفهانى، سید على داماد، مولى محمدحسین قمشه اى کبیر، ملا محمدحسین قمشه اى صغیر، سید محمدحسین شاه عبدالعظیمى، شیخ باقر حیدر، سید ابوالقاسم کاشانى، سید محسن حکیم، شیخ محمدمهدى خالصى، جعفر شیخ راضى، عبدالکریم جزایرى، عیسى کمال الدین و... و سید محمدسعید حبوبى حضور داشتند و عده اى دیگرى از عالمان نیز به خاطر پیرى، ناتوانى و سایر مشکلات که نتوانسته بودند شرکت کنند فرزندان خود را نیابتاً فرستاده بودند که از آن جمله میرزا محمدتقى شیرازى که فرزندش میرزا محمدرضا را فرستاده و سیدمحمدکاظم یزدى فرزندش سیدمحمد را روانه میدان نبرد کرده بود.^([26])

مردم با دلگرمى تمام از جبهه هاى نبرد پاسدارى کرده و به مدت هجده ماه نیروهاى دشمن را زمین گیر کرده و به جنگ و مقاومت خود ادامه دادند.^([27])

اما در نهایت در اثر پیروزى نهایى متفقین ـ که انگلستان جزء آن ها بود ـ و خیانت برخى از فرماندهان عثمانى که موجب تفرقه و تشتت میان مبارزان گردید و جمع متحد آنان را پراکنده ساخت، نیروهاى عراقى بدون نتیجه برگشتند. سید محمدسعید حبوبى نیز به همراه تعداد اندکى از یاران خود، در برابر متجاوزان تنها مانده و در حالى که موجى از اندوه ـ به خاطر پیشروى دشمن و تشتت و تفرقه مسلمانان ـ آن فرزانه غیرتمند را فرا گرفته بود و آتش غم در درونش شعله مى کشید به ناچار به همراه آخرین گروه و با عده اى از دوستان مخلص خود به ناصریه برگشت و طولى نکشید که در اثر این ناراحتى، روح بلندش به ملکوت اعلى پرواز نمود.^([28])

در نگاه اندیشمندان

1. خیرالدین زرکلى:

محمدسعید بن محمود که از خاندان آل حبوبى است و نسب وى به امام حسن مجتبى(علیه السلام) مى رسد از شاعران عراقى و اهل نجف است که در شهر نجف زاده شد و در حجاز و نجد مدتى اقامت کرد. حبوبى در جوانى دیوان شعرى تنظیم کرده اما در نیمه دوم عمر خود به تحصیل و تدریس فقه و اصول روى آورده و در این زمینه کتابهایى نیز تألیف نمود. او از جمله عالمانى است که در آغاز جنگ جهانى اول براى مقابله با هجوم بریطانیا فتواى جهاد صادر کرد.^([29])

2. مؤلف موسوعة شعراء الفرانّ:

ابوعلى سید محمدسعید حسنى حبوبى از مشهورترین عالمان معاصر، فقیهى بزرگ، ادیبى برجسته و شاعرى مبتکر و نو آور است. او انسانى بود که بالاتر از حق هدفى نمى شناخت و مهم تر از دین، ناموس و حریمى نمى دانست. روشى صحیح تر از فضیلت و نیکى نداشت و پیوسته بر این عقیده و هدف زندگى را سپرى کرد تا اینکه به فردوس اعلا کوچ نمود.^([30])

3. سید محمد حرزالدین:

سید محمدسعید حبوبى عالمى عامل، فقیهى مورد اطمینان، مجاهد امین و شاعرى ادیب بود که در فنون مختلف ادبى و مهارت هاى شعرى، شهرتى بسزا کسب کرد و در میان مراجع و استادان ممتاز حوزه نجف از جایگاه والایى برخوردار بود.^([31])

در عرصه شعر و ادب

چنان که اشاره شد یکى از مهم ترین امتیازات سید محمدسعید حبوبى ذوق ادبى و قریحه شعرى وى بود. عشق و علاقه، مداومت، استعداد فطرى و غریزه خداداى، معاشرت با ارباب ادب و تأثیرات خانوادگى، نبوغ و شعور وى را در این عرصه شکوفا ساخته و دوچندان کرده بود. آقا بزرگ تهرانى مى نویسد:

سرعت انتقال، حضور ذهن، بدیهه گویى، علاقه و توجه به سخنان منظوم، مهارت و قدرت تخیل بسیار بالا، حبوبى را در آفریدن عبارات زیبا و بیان جملات شگفت انگیز و خلق سروده هاى نو و بدیع یارى مى کرد. بیان معانى ابتکارى در قالب الفاظ سحرآمیز، وى را در میان اقران و معاصرینش ممتاز ساخته و نام او را در همان دوران جوانى بر زبانهاى نوابغ شاعران عراق و ادیبان معاصر جارى ساخت. حقیقتاً حبوبى از طلایه داران علم و ادب و در دریف بزرگ ترین شاعران عراق جاى دارد. با نگاهى گذرا و دقیق به دیوان حبوبى مى توان به قوه شعر و جایگاه بلند او در جهان ادب پى برد.^([32])

«الیاس سوکیس» مؤلف «معجم المطبوعات العربیه» با اعتراف به شخصیت والاى حبوبى مى گوید: سید محمدسعید حبوبى دیروز از بزرگ ترین شاعران مشرق زمین و امروز از بزرگ ترین عالمان آن محسوب مى شود.^([33])

اخلاق و رفتار

شیخ آقا بزرگ تهرانى که از نزدیک با اخلاق و رفتار عالم مجاهد سید محمدسعید حبوبى آشنایى داشته است، در مورد ویژگى هاى اخلاقى و شخصیتى وى مى گوید:

او در پارسایى و تقوا از رتبه بالایى برخوردار بود، کمال نفس، مکارم اخلاق، خوشرویى، خوش برخوردى، سعه صدر، نرم خویى، سلامت باطن، پاکى ضمیر، تواضع، بزرگوارى و شرافت از صفات این فقیه مجاهد بود. هنگامى که وى به ریاست دینى و ظاهرى رسید در احوال و رفتارش هیچ تفاوتى دیده نمى شد و همچنان با کمال نفس و رفتار پسندیده با دیگران عمل مى کرد. البته این همه مکرمت اخلاقى و صفات پسندیده علامه حبوبى در اثر تربیت در مکتب عرفانى و اخلاقى استاد اعظم و عارف اکبر ملا حسینقلى همدانى به دست آمده بود. او گاهى که با من صحبت مى کرد از برخى قضایاى استادش تعریف مى کرد و اثر تربیت سریع و تهذیب نفس افراد را در مکتب استادش توضیح مى داد و او تأثیر نفس، شیوه بیان و توفیق الاهى را از جمله عوامل تربیت شاگردان د رمکتب آخوند ملا حسینقلى همدانى مى دانست. مرحوم حبوبى از پارسایان بى نظیرى بود که من درک کرده و با آنان همنشین شده ام.^([34])

در اینجا به چند نمونه از ویژگى هاى رفتار وى که از سوى دوستان و استادان او نقل شده است، اشاره مى کنیم:

الف. حلم و بردبارى

یکى از برجسته ترین صفات عالمان دین، که در جذب قلوب و هدایت مردم تأثیرى فراوان دارد تحمل در برابر ناملایمات و بردبارى بر رنج ها و مشقت هایى است که گاهى از سوى برخى افراد غافل و نادان بر آنان تحمیل مى شود. پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) به على(علیه السلام)فرمود: یکى از عوامل پایدارى و نتیجه بخش بودن تلاشهاى انسان حلم و بردبارى است که جهل افراد نادان و غافل را به وسیله آن دفع کند.^([35])

عارف مجاهد سید محمدسعید حبوبى یکى از فقیهان بردبار و صبور بود تا آنجایى که مورد تقدیر و تشویق استاد بزرگ عرفان مرحوم ملاحسینقلى همدانى قرار گرفت.

روزى آخوند ملا حسینقلى همدانى در وسط درس چندبار پشت سرهم این جمله را تکرار کرد:

آفرین سید محمدسعید، آفرین سید محمدسعید!

همه حاضران مجلس از شنیدن این سخن تعجب کرده و با بهت و حیرت به یکدیگر نگاه کردند که این چه سخنى است که استاد در وسط درس بدون زمینه بر زبان جارى کرد؟!

بعداً که از سید محمدسعید حبوبى سؤال کردند که تو در آن روز کجا بودى و چه مى کردى؟! او پاسخ داد:

آن ساعت من در قایق نشسته بودم و از کوفه به کربلا مى آمدم. در قایق در کنار من مرد عربى خوابیده و سرش را بر شانه من گذاشته بود. او خرخر مى کرد و آب دهانش به روى من مى ریخت، ولى من دلم نیامد که او را بیدار کنم و آن وضعیت نفرت آور را تا مقصد تحمل کردم و آن مرد عرب را از خواب بیدار ننمودم.»^([36])

سخن آخوند علاوه بر اینکه حکایت از دید باطنى این ولىّ خدا دارد، حلم و بردبارى آیت الله حبوبى را نیز مورد تشویق و تقدیر قرار داده است.

ب. علاقه به شاعران اهل بیت(علیهم السلام)

این مجاهد نستوه و ادیب توانا علاوه بر این که خود در عرصه شعر و ادب نبوغ سرشار و قدرت فوق العاده اى داشت در عین حال به شاعران اهل بیت(علیهم السلام) نیز از خود علاقه وافر نشان مى داد. وى از همه بیشتر به صفى الدین حلّى (677 ـ 749 هـ .ق.) از مدّاحان نامدار اهل بیت(علیهم السلام)عشق مى ورزید. از معروف ترین اشعار صفى الدین حلى در مورد امیرمؤمنان(علیه السلام) این شعر اوست:

جَمَعَتْ فى صِفاتِکَ الاَضْداد *** فَلِهذا عَزَّتْ لَکَ الاَنْدادُ

زاهدٌ حاکمٌ حَلیمٌ شجاعٌ *** ناسِکٌ فاتِکٌ فقیرٌ جوادُ

شِیَمٌ ما جَمَعْنَ فى بَشَر قَطُّ *** و لا حازَ مَثْلَهِنَّ العِبادُ

خلْقٌ یَخْجِلُ النَّسیمَ مِنَ اللَّطفِ *** وَ بأسٌ یَذُوبُ مِنْهُ الجَمادُ^([37])در خصلت ها و صفات تو اضداد جمع شده است به همین جهت امثال تو کمیاب شد.

زاهد و حاکم بردبار و شجاع

عابد شب، بى باک و جسور در میدانهاى نبرد، فقیر در عین فرمانروایى و بخشنده به محرومان.

خصلتهایى که در هیچ بشر هرگز جمع نشد

و امثال آن را بندگان به دست نیاوردند،

اخلاقى که از شدت لطافت نسیم را شرمنده مى کند.

و هیبت و جلالتى که جمادات را ذوب کرده و به تواضع وا مى دارد.

ج. عزّت نفس

آیت الله حبوبى با اینکه به کارهاى مهم و ستودنى دست مى زد اما هیچ گاه دست نیاز به سوى بیگانگان دراز نمى کرد. خودباورى و اعتماد به نفس از صفات زیبنده و ستودنى این مرد خدا بود. او هنگامى که براى نبرد با عوامل انگلستان رفته بود، از سوى حکومت عثمانى برایش 5 هزار سکه طلا فرستادند که آن را در مخارج جهاد بر علیه دشمنان به مصرف رزمندگان اسلام برساند. اما او با کمال عزّت و اطمینان سکه هاى عثمانى را رد کرده و گفت: من به قدر کافى مى توانم مخارج جنگ و جهاد را تهیه کنم و نیازى به وجوهات اهدایى سلاطین عثمانى ندارم.^([38])

د. ایثار و فداکارى

هنگامى که سید محمدسعید حبوبى در جبهه نبرد با متجاوزان انگلیسى، احساس کرد عثمانى ها و عده اى از عشایر از جبهه شعبیه عقب نشینى کرده اند و او را به همراه عده اى از یارانش تنها گذاشته اند از یکى از عالمان همراه خود، یعنى آیت الله سید محسن حکیم درخواست کرد تا خود را به ستاد فرماندهى رسانده و کسب تکلیف نماید. از آنجایى که آیت الله حکیم نهایت تلاش خود را انجام داد ولى مرکبى براى اجراى دستور حبوبى پیدا نکرد. در آن لحظه حساس ـ که نداشتن اسب در آن صحنه پرآشوب مساوى با مرگ بود ـ آیت الله حبوبى اسب خود را به مرحوم حکیم تسلیم کرد و خود پیاده ماند و گفت:

اگر حکیم به سلامت مانده و به جبهه مسلمانان یارى نماید سودمندتر خواهد بود تا اینکه من از هلاک رهایى یابم.^([39])

فصل خزان

سید محمدسعید حبوبى بعد از عمرى تلاش در اعتلاى معارف اسلام و تعالیم اهل بیت(علیهم السلام)در میدانهاى اجتهاد و جهاد و نیایش و ستایش به درگاه حضرت پروردگار و با قلبى آکنده از عشق و معرفت الاهى در شب سوم شعبان سال (1333 هـ .ق.) در اثر ناراحتى هاى شدیدى که از تسلط دشمنان اسلام بر ممالک اسلامى بر قلبش سایه افکنده بود هنگام برگشت از خط مقدم جبهه، در مرکز ناصریه عراق دعوت حق را لبیک گفت. پیکر مطهر آن عارف مجاهد به شهر نجف منتقل شده و در صحن شریف علوى به خاک سپرده شد.

علامه شیخ جواد شبیبى نجفى در رحلت وى قصیده اى سروده که مطلع آن چنین است:

لِواء الدِّینِ لِفَّ فَلا جَهاد *** وَ بابُ الْعِلْمِ سُدَّ فَلا اجْتِهاد

پرچم دین درهم پیچیده و جمع شد، دیگر جهاد نیست و باب علم بسته شده، دیگر اجتهادى نیست.^([40])

[1]. نقباء البشر، ج 2، ص 816.

[2]. همان، ص 817.

[3]. الذریعه، ج 9، ص 708 / گلشن ابرار، ج 2، ص 717.

[4]. معارف الرجال، ج 2، ص 293 و 292.

[5]. نهضتهاى اسلامى، ص 38.

[6]. معجم المؤلفین، ج 10، ص 107. این فقیه پرهیزگار مىگوید: هنگامى که در بغداد بودم عدهاى از اهالى آنجا از من درخواست کردند که در بغداد مانده و به امور شرعى و مسائل دینى آنان بپردازم. من اجابت کردم اما نصف شب ندایى به گوشم رسید که: یا محمد طه! اخترناک للبلاء و مسکنک النجف، فرداى آن روز من از آنان عذر خواسته و به نجف آمدم. اولین بلا که به من رسید مرگ تنها فرزندم شیخ مهدى بود. دومین بلا نابینایى چشمانم شد و سومین آزمایش الاهى هم ریاست و مرجعیت بود. محدث قمى مىنویسد: این حکایت بیانگر تقرّب وى در پیشگاه الاهى است. (فوائد الرضویه، ص 547).

[7]. شرح حال این عارف واصل در مجلدات قبلى گلشن ابرار آمده است.

[8]. براى اطلاع از زندگى این فرزانه روزگار به جلد اول گلشن ابرار رجوع شود.

[9]. فوائد الرضویه، ص 530.

[10]. معجم المؤلفین، ج 9، ص 259.

[11]. ریحانة الادب، ج 3، ص 185 معارف الرجال، ج 2، ص 292.

[12]. معارف الرجال، ج 2، ص 292 زندگى نامه این بزرگمرد را در جلد سوم گلشن ابرار مىتوان مطالعه کرد.

[13]. معجم المؤلفین، ج 13، ص 26 تکملة امل الآمل، ص 403 تا 406.

[14]. الذریعه، ج 1، ص 461.

[15]. همان، طبع قدیم، ج 9، ص 679.

[16]. معجم المطبوعات العربیه، ج 1، ص 740.

[17]. الذریعه، ج 15، ص 298 همان، ج 10، ص 170.

[18]. غرر الحکم آمدى، ج 6، ص 376.

[19]. مجله حوزه، ش 59 ـ 60، ص 21.

[20]. خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 605.

[21]. نهضتهاى اسلامى، ص 38.

[22]. معارف الرجال، ج 2، ص 291.

[23]. معجم المؤلفین، ج 9، ص 193.

[24]. الذریعه، ج 1، ص 511.

[25]. نقباء البشر، ج 2، ص 816.

[26]. نقباءالبشر، ج 2، ص 818.

[27]. الحقائق الناصعه، ص 37 معارف الرجال، ج 2، ص 293 و 292 نقباء البشر، ج 2، ص 818 شعراء الغرى، ج9، ص 149 نگاهى به تاریخ انقلاب، 1920، عراق، ص 13.

[28]. شعراء الغراء، ج 9، ص 149 / الحقایق الناصحه، ص 37.

[29]. الاعلام، ج 6، ص 142.

[30]. الشعراء الغراء، ج 9، ص 149.

[31]. معارف الرجال، ج 2، ص 291.

[32]. نقباءالبشر، ج 2، ص 816.

[33]. معجم المطبوعات العربیه، ج 1، ص 740.

[34]. نقباء البشر، ج 2، ص 817 و 816.

[35]. بحارالانوار، ج 74، ص 45.

[36]. تذکرةالمتقین، ص 22.

[37]. اعیان الشیعه، ج 8، ص 22.

[38]. شعراء الغرى، ج 9، ص 150.

[39]. گلشن ابرار، ج 2، ص 718.

[40]. اعیان الشیعه، ج 4، ص 284.

منبع:فرهیختگان تمدن شیعه