پیشینه قربانی در دوران باستان و ادیان

نویسنده : سيد حامد شريعت مداري

لفظ قرباني در عربي از قرب گرفته شده و به معناي چيزي است که باعث نزديکي به خدا مي شود[1]. ودر اصطلاح تقرب جستن به خدا يا خدايان يا قواي فوق طبيعي ،به وسيله پيشکشي که تقديم مي‌شود را قرباني مي‌گويند.

ادوارد بارنت تايلور(1832-1917) اولين مردم شناسي که به طور علمي به تحقيق در زمينه قرباني پرداخت، معتقد است که قرباني هديه‌اي به موجودات ماوراي طبيعي بوده، تا علاقه آن‌ها به قرباني کنندگان جلب شود و يا دشمني آنها را کاهش دهد.[2]

تاريخچه قرباني در دوران باستان:

بشر همواره با قرباني در پي ايجاد پيوند ميان خود و مقدساتش بوده است. اگر چه برخي انسان‌ها به خاطر ترس خود از عوامل طبيعي نظير صاعقه يا زلزله با تقديم هدايايي به خدايان ــ که براي هر يک از نادانسته‌هایشان خدايي قائل بودند ــ سبب آشتي ايشان يا جلب محبتشان مي‌شده‌اند.

در عهد باستان قرباني، هدايا و خوراکي‌هايي بود که با مردگان به سبب ترس از اموات دفن مي‌کردند و طي زمان ارواح نياکان مورد احترام واقع مي‌شدند. و نزد اقوام سامي خدا، قرباني و قرباني کننده، با هم خويشاوند هستند و اين پيوند طي مراسم جمعي خوردن قرباني مستحکم مي‌شود. از جمله قرباني‌هاي عهد باستان، می‌توان از گوشت، غلات، میوه‌ها، شراب‌ها و روغن نام برد[3].

انحرافات آيين قرباني:

همان‌طور که بسياري از انسان‌ها، در پرستش از فطرت دور شده، به عبادت خورشيد و حيوانات يا بت‌ها روي آوردند؛ عده اي نيز آيين قرباني را دستخوش اميال يا توهمات پوچ خود گرداندند. اموال مردمي که در پاي بت‌ها به عنوان قرباني آورده مي‌شد، به دست پليد موبدان معابد به يغما رفت و بدتر از آن آيين‌هايي که قرباني خدايان دروغين خود را جان کودکان معصوم و بي‌گناه قرار داد. به عنوان نمونه در بین سامی‌های آسیای غربی، پادشاه در مواقعی که مملکت در معرض خطری بود، پسر خود را فدای قوم خویش می‌کرد. وقتی پادشاه «موآب» (Moab)،[4] مورد هجوم اسرائیلیان قرار گرفت و حلقه محاصره تنگ شد، پسر ارشدش را، که قرار بود جانشین وی شود، گرفت و دستور داد در قربان‌گاه شهر ـ به عنوان فدیه ای به حضور خدایان ـ پیکر او را بسوزانند.»[5]

این موضوع حتی در اقوام پیشرفته‌ای همچون آزتک‌‌ها([6]) (Aztec) و اینکاهای([7]) (Inca) کشور پرو مشهود بود. کیش و آیین قربانی کردن بچه‌ها در پرو ـ مکزیکوی قدیم ـ رواج عظیمی داشته است. در پرو ادعا شده است که با تشکیل حکومت و روی کارآمدن هر اینکای جدید، تا هزار طفل قربانی می‌شدند.[8]

آيين قرباني در اديان ابراهیمی:

1)قربانی در آیین يهود:

اين آيين در کتب مذهبي يهود در فصل قداشيم (مقدسات) مطرح است. پيروان يهود طي مناسکي ويژه براي توبه، اعتراف، تقديس، کفاره و شکر گذاري به انجام قرباني اعم از خوني و غير خوني مي‌پرداختند[9]. نظير:

قرباني سوزاندن: که آن را «اولاه»؛ "بالا رونده" مي‌ناميدند، چون معتقد بودند که دودش به مشام يهوه مي‌رسد. لذا دود آنرا «رئاح نيخوآخ»؛ "رايحه آرامش بخش مي‌خواندند.

قرباني سلامتي: که براي تقديس خداوند بود و مي‌بايست از حيوانات يا محصولات کشاورزي تقديم مي‌شد.

قربانی خطا و گناه: که برای کفّاره گناه عمدي یا غیرعمدی،صورت مي‌گرفت و انجام آن به عهده کاهن بود.

قربانی گاو سرخ: که در سِفر «اعداد»، مشخصات آن ذکر گشته:

«به بنی اسرائیل بگو که گاو سرخ پاک، که در آن عیب نباشد و یوغ بر گردنش نیامده باشد، نزد تو بیاورند[10].»

در مراسم قربانی کاهن خون قرباني را به خيمه مي‌پاشيد و گاو را سوزانده خاکستر توسط شخصي طاهر با آب مخلوط مي‌گرديد و از آن به عنوان آب تنزيه استفاده مي‌شد.[11] این نوع قربانی زمانی صورت می‌پذیرفت که کسی در خیمه گاه یا بیرون از آن می‌مرد. هر کس مرده را لمس کرده بود، به مدت هفت روز نجس می‌شد و برای تطهیر، خود را با آب تنزیه مي‌شست.[12]

اعیاد و مراسم قربانی در دین یهود:

عید «فصح» (پسح): این عید، یادگار خروج یهودیان از مصر است، یهودیان از سحرگاه پیش از طلوع فجر، گوسفندی را تقدیس کرده، آن‌گاه رئیس معبد آن‌را ذبح مي‌نمايد، سپس از خون ذبیحه بر روی دروازه خانه پاشيده تا یادآور خاطره خروج آنها از مصر باشد[13].

عید «گیپور» یا «روز کفّاره»: در این روز، یهودیان به قربانی بز یا پرنده‌ای همچون فاخته می‌پردازند تا کفاره گناهانشان باشد.در اين مراسم، آنها دو بز یا دو پرنده به محراب مقدّس میآوردند؛ یکی را کشته دیگری را پس از اعتراف به گناه و مالیدن خون بر سر و گوش کسی که تطهیر می‌شود، در بیابان رها می‌سازند[14].

قربانی در آیین مسيحيت:

شيوه نگرش قوم مسيح با يهود متفاوت است و سنت‌هاي ديني به شکلي عرفاني تفسير مي‌گردد. در آيين مسيح حضرت عيسي مظهر قرباني است که به صليب کشيده شدنش انسان را از گناهان باز خريده و اين‌را نوعي قرباني عرفاني براي همه انسان‌ها مي‌دانند. مارسیون (Marsion) در تأیید این دیدگاه میگوید:

«عیسی؛ خدای نیکوکار، با قربانی کردن خود، کفّاره گناهان بشر را می‌دهد و انسان را از اسارت نجات می‌دهد»[15]

قربانی در آیین اسلام :

در قرآن کريم جريان ذبح حضرت اسماعيل بيان مي‌شود، خداوند مي‌فرمايد:

« ففديناه بذبح عظيم »

در منظر عرفاني و عميق، خداوند به جز قرباني حيوان، جان و مال انسان‌ها را نيز به قرباني مي‌پذيرد. اما نه بيهوده بلکه امثال شهادت در اين مکتب حکم قرباني است.

قرباني، در اسلام ، رسمي متداول است که با انگيزه بسياري از اديان متفاوت مي‌باشد. قرباني قبل از هر چيز به ياد خدا و با هدف قرب به درگاه او صورت مي‌پذيرد و از صورت‌هاي زشت سوزاندن يا ذبح انسان و يا هدر رفتن گوشت قرباني خالي‌ است بلکه نعمت قرباني را که براي خداوند سودي ندارد، براي بندگان محتاج مي‌خواهد که رضايت حق در آنست. و در عوض قرباني کننده را به مدارج تکامل انسان مي‌رساند. لذا در آيه 36 و 37 سوره مبارکه حج مي‌فرمايد:

« وَ البُدنَ جَعَلناها لَکُم مِن شَعاِئرِ الله لَکُم فيها خَيرٌ فَاذکُرُوا اسمَ اللهِ عَلَيها صَوافِّ فَإذا وَجَبَت جُنوبُها فَکُلوا مِنها وَ أَطعِمُوا القانِعَ وَ المُعتَرَّ کَذلِکَ سَخَّرناها لَکُم لَعَلَّکُم تَشکُرون * لَن يَنالَ اللهُ لُحومُها و لا دِمائُها وَ لکِن يَنالُهُ التَّقوي مِنکُم کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُم لِتُکَبِّرُوا الله علي ما هَداکم و بَشِّرِ المُحسِنين »

« و شترهاي فربه را براي شما از شعائر الهي قرار داديم؛ در آنها براي شما خير و برکت است؛ نام خدا را (هنگام قرباني کردن) در حالي که به صف ايستاده‌اند، ببريد و هنگامي که پهلوهاشان آرام گرفت (جان دادند) از گوشت آنها بخوريد، و مستمندان قانع و فقيران را نيز از آن اطعام کنيد. اين‌گونه ما آنها را مسخر شما ساختيم تا شکر خدا را به جاي آوريد * نه گوشت‌ها و نه خون‌هاي آنها هرگز به خدا نمي رسد. آنچه به او مي رسد تقوا و پرهيزگاري شماست. اين‌گونه خداوند آنها را مسخر شما ساخته، تا او را به خاطر آنکه شما را هدايت کرده است بزرگ بشمريد؛ و نيکوکاران را بشارت ده *[16]

در آيه 34 نيز اشاره به وجود اين عبادت در امت‌هاي ديگر مي‌فرمايد :

«و لکلّ اُمَّة جعلنا منسکاً لیذکروا اسم اللّه علی ما رزقهم من بهیمة الانعم»

«و ما برای هر امّتی شریعت و مراسمی مقرر فرمودیم تا به ذکر نام خدا پردازند که آنها از حیوانات بهائم ـ یعنی گاو و گوسفند و شتر ـ روزی داد»

کلمه منسک اگرچه وسيع‌تر از قرباني است اما به قرينه «لیذکروا اسم الله» برمیآید که مصدر میمی و به معنای عبادتي مشتمل بر قرباني مي‌باشد. و مي‌فرمايد ما در امت‌های گذشته، نيز پیشکش قربانی قرار داده بودیم.[17]

اقسام قرباني در اسلام:

ا) قربانی «هَدی» که در حج تمتّع واجب است؛ که در حج تمتّع، در منی واجب است. که به عنوان قربانی، ابتدا شتر، سپس گاو و پس از آن، گوسفند بهتر است. [18]

ب) قربانی «اضحیه» که در روز عید اضحی (10 ذی الحجه) صورت میپذیرد؛که قربانی است که در روز دهم ذی الحجه انجام میگیرد و مستحب است. و اگر کسی در منی هدی واجب داشته باشد، از اضحیه کفایت میکند.[19] انگیزه این نوع قربانی، انگیزه ای عبادي و با یادآوري سنّت قربانی حضرت ابراهیم است. قربانی روز اضحی نزد مسلمانان «عيد قربان» نام دارد.

ج) قربانی برای کفاره ارتکاب کاری که در حین احرام، ممنوع است؛ کفاره صید در حال احرام و امور ممنوع دیگر نیز قربانی حیوانات است و تفصیل آن در کتب حج ذکر شده[20].

د) قربانی وفای به نذر؛ که دو قسم دارد؛

1) نذر شکرگزاری؛ شکرگزاری برای نعمتی است که خداوند عطا میکند.

2) نذر «زجر» آن است که کسی نذر کند، اگر فلان کار ناپسند را انجام دهد، فلان قرباني را بدهد.[21]

ه) قربانی عقیقه؛ در میان مسلمانان، قربانی «عقیقه» هم به عنوان عملی مستحب، و هم برای سلامتی نوزاد، در هفته اول تولد صورت می‌پذیرد[22].