كلمات كليدي : مصدق، كودتا، آمريكا، انگليس، نفت، كمونيست
نویسنده :
کودتای نظامی 28 مرداد به عنوان یکی از مهم ترین و سرنوشت سازترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر کشورمان, سرمنشاء بسیاری از حوادث تلخ تاریخی این سرزمین به حساب می آید. چرخش و انتقال قدرت صورت گرفته در کودتا, نمونه ای دیگر از تلاش استعمار خارجی به مدد استبداد داخلی برای محروم ساختن ملت و کشور ایران از سه مولفه الهام گرفته از آموزه های دینی یعنی, استقلال, آزادی و کرامت انسانی است.
آمریکا تا اواخر دهه 1320 سابقه استعماری در ایران نداشت و ورود استعماری خود را با انجام این کودتا تحت عنوان عملیات آژاکس[1] آغاز کرد که سبب به وجود آمدن خسارات جبران ناپذیری در ایران گردید.
حال به فراخور این نقطه عطف تاریخی, و با توجه به اعتراف صریح مسئولان آمریکایی مبنی بر طراحی و اجرای کودتا, برآنیم تا ضمن پرداختن به اهداف استعمارگران در کودتا به نقش گروهها و عوامل مختلف اجتماعی در فرایند انجام کودتا بپردازیم.
اهداف استعماری کودتا:
دولت انگلیس پس از ملی شدن صنعت نفت, به جهت از دست دادن یکی از منابع عمده ارزی خود[2] لحظه ای از توطئه علیه دولت مصدق دست بر نداشت.
ملی کردن صنعت نفت, مصدق و جبهه ملی را رویاروی دولت انگلیس قرار داد و در نهایت انگلیس را به این نتیجه رساند که تنها راه حل مسئله نفت سرنگونی دولت مصدق می باشد.[3] اما به جهت موقعیت بین المللی و قرار داشتن در جایگاه درجه دوم از قدرت[4] در فرایند امر مذکور ناگزیر از جلب موافقت و همراهی یک قدرت درجه یک[5] بود. به همین منظور با عنوان کردن خطر کمونیزم سعی در متقاعد کردن آمریکا نمود، که در این رابطه "ریچارد کاتم" می گوید:
«احساس من در آن موقع این بود و هنوز هم هست که انگلیس از میزان ترس بیمار گونه آمریکاییان از کمونیسم آگاه بود.... انگلیسی ها زیرکانه از این ترس برای ترغیب ما به درگیر کردن خودمان در کودتا سوء استفاده کردند.»[6]
مذاکرات انگلیس و آمریکا تا زمان "ترومن" نتیجه بخش نبود, چرا که "ترومن" و همفکرانش راه حل کمک به مصدق را به منظور جلوگیری از کودتای کمونیستی در ایران, در قالب دکترین «سد نفوذ» پیشنهاد می کردند[7] . در حالی که در پی تحویل مقام ریاست جمهوری آمریکا از "ترومن" به "آیزنهاور", این استراتژی جای خود را به یک راهبرد امنیتی خصمانه و تهاجمی جدید به نام «انتقام گسترده» داد.[8] چرخش مذکور در سیاست خارجی آمریکا با به قدرت رسیدن "آیزنهاور", به اتخاذ سیاست نفتی و مقابله با حکومت ملی مصدق در ایران کمک کرد.
بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت؛ در حالی که هدف انگلیس از راه اندازی کودتا و حرکت ضد ملی, دستیابی دوباره به منافع نفتی است, تغییر سیاست آمریکا در قبال ایران، متاثر از دو دلیل عمده یعنی نگرانی از خطر کمونیست و نگرانی از خارج شدن ذخایر نفتی ایران از دست جهان غرب می باشد.[9]
عومل و گروههای مختلف اجتماعی:
1. نظامیان:
از جمله بازوهای اجرایی کودتا و کانون های مهم مخالفت و توطئه علیه دولت مصدق نظامیان و افسران بازنشسته ای بودند که در «کانون افسران بازنشسته» به رهبری "فضل الله زاهدی" ساماندهی می شدند.[10] افسران سلطنت طلب از طریق «کمیته نجات وطن» که سرلشکر زاهدی رهبر آن بود، به همراهی "کرمیت روزولت" (فرمانده آمریکایی کودتا) افسرانی را که دارای پست های حساس نظامی بودند، جذب کرده و برای اجرای طرح کودتا آنان را با خود همگام کردند.[11] به همین جهت پس از پیروزی کودتا، پست های حساس و مهمی به گروهی از نظامیان واگذار شد و نظامیانی که در صف کودتا گران بودند، یک درجه ترفیع گرفتند و نشان رستاخیز را که نشان ویژه شرکت کنندگان در کودتا بود، دریافت کردند.[12]
2. اراذل و اوباش
از دیگر عوامل اجرایی کودتا، اراذل و اوباش و چماقدارانی بودند که به تحریک افراد سلطنت طلب و عوامل خارجی، تظاهراتی را به گونه ای کاملا سازماندهی شده، به طرفداری از شاه در سطحی گسترده به راه انداختند.[13] "شعبان جعفری" معروف به "شعبان بی مخ" از سردسته های اوباش، که روز کودتا در زندان بودند، ساعاتی پیش از شروع کودتا، با همکاری ماموران شهرداری و فرمانداری نظامی از زندان شهربانی آزاد شد. نوچه ها و چماق دارانش جلو ساختمان شهربانی با چند اتومبیل در انتظار خروج وی از زندان بودند.[14]
بعد از کودتا، "شعبان بی مخ" به خاطر خدمات زیادی که در کودتا به انجام رساند، مورد تقدیر قرار گرفت و ضمن اهداء زمینی در شمال پارک شهر (تهران) از طرف دولت کودتا به ایشان، مبلغی داده شد تا یک زورخانه مدرن بسازد.[15]
3. مطبوعات
از جمله ابزارهای بسیار مهم برای زمینه سازی و اجرای کودتا و همچنین آماده سازی افکار عمومی برای پذیرش کودتا، مطبوعات بود. در اسناد سازمان سیا، در بخشی از طرح کودتا، از مطبوعات و تبلیغات با عنوان «عوامل ویژه» یاد می شد. کشورهای آمریکا و انگلیس با نفوذ عمال ایرانی خود در شبکه مطبوعاتی دست به تبلیغات گسترده ای بر ضد مصدق زدند و سرانجام در 28 مرداد نتیجه دلخواه خود را از این تبلیغات گرفتند.[16] مطبوعات حامی کودتا با استفاده از ترفندهای گوناگون نظیر چاپ کاریکاتور و تمسخر ایده های مصدق و همچنین پوشش گسترده فرمانهای شاه مبنی بر عزل مصدق و انتصاب زاهدی و چاپ مصاحبه های زاهدی با خبرنگاران خارجی، نقش موثری را در ایجاد فضای مناسب برای کودتا ایفا کردند.
4. ایلات و عشایر
ایلات و عشایر از دیگر عوامل اجتماعی بودند که طراحان کودتا از آنان به نفع شاه و علیه مصدق استفاده کردند. در میان ایلات و عشایر مهم کشور، تنها عشایر قشقایی در شمار مخالفان عمده شاه قرار داشتند. به همین منظور به دست آوردن همراهی آنها با کودتا و سوق دادنشان از حالت دشمنی با شاه به طرفداری از کودتا و یا حداقل به بی طرفی، از اهمیت زیادی برخوردار بود. اما قشقایی ها بر خلاف دیگر ایلات، حاضر به حمایت از شاه در قالب کودتا نشدند و در ضدیت با شاه و زاهدی حاضر به همکاری با حزب توده نیز شدند.[17]
جمع بندی:
کودتای 28 مرداد به عنوان یکی از حوادث مهم تاریخ سیاسی کشورمان از اهمیت قابل توجهی در مطالعات تاریخی برخوردار است که سبب نگارش آثار و مقالات فراوانی شده است. نوشتار حاضر ضمن بر شمردن ذخایر نفتی و مقابله با کمونیزم به عنوان اهداف استعماری کودتا، نحوه به کارگیری عوامل داخلی توسط طراحان خارجی کودتا را مورد بررسی قرار داده است.