كلمات كليدي : توزيع سنّّّي، گروه هاي سنّّّي، سن درست(حقيقي)، سن مداوم، ساخت سنّّّي، گروه بندي هاي سنّّّي، هرم سنّّّي
نویسنده : انسيه ملكيان
واژه Distribution از ریشه Distribut به‌معنای توزیع کردن و پخش کردن مشتق شده است. همچنین سن (Age) به‌معنی تعداد سال‌هایی است که از طول زندگی یک شخص می‌گذرد.[1]
اصطلاح توزیع سنی جمعیت به‌معنی دسته‌بندی کردن افراد جمعیت بر اساس سن است.[2]
مفاهیمی که در ارتباط با توزیع سنّّّی مطرح می‌شود عبارت است از: نسل و کوهورت.
نسل (Generation)؛ تولد انسان در واحدی از زمان صورت می‌یابد. این واحد ممکن است ساعت، روز، ماه، یا سال یا قرن باشد. در جمعیت‌شناسی معمولا سال را انتخاب کرده و مجموع موالید آن سال را نسل آن سال می‌نامند. مثلا تمام کسانی را که در سال 1365 شمسی متولد شده‌اند نسل 1365 می‌گویند.[3]
کوهورت (Cohort)؛ افرادی که در یک سال معین شاهد یک واقعه جمعیتی مشابه بوده‌اند، تشکیل کوهورت آن واقعه جمعیتی را در سال مورد نظر می‌دهند.[4]
انواع سن[5]
در مطالعات جمعیتى، سن را به دو روش محاسبه مى‌کنند: "سن حقیقی یا درست" و "سن کامل یا مداوم".
منظور از سن حقیقی یا درست، لحظات سالگرد تولد است. به‌عنوان مثال کودکی که در اول فروردین ماه 1374 به‌دنیا آمده باشد در لحظه تولد صفر سال درست و در اول فروردین ماه 1375 که سالگرد تولد وی می‌باشد یک سال درست خواهد داشت. و به این ترتیب در اول فروردین 1376 کودک مورد نظر دو سال درست خواهد داشت.
اما بین صفرسال درست و یک‌سال درست و 2 سال درست، نوزاد مورد بحث ما به ترتیب صفر سال کامل و یک سال کامل خواهد داشت. در واقع، بین دو سن درست، سن کامل یا مداوم نامیده می‌شود. در سرشماری‌های جمعیتی اکثرا با سن کامل سر و کار داریم.
گروه‌بندی‌های سنّّّی جمعیت
برای مطالعه بهتر و دقیق‌تر ترکیب سنّّّی جمعیت از طبقه‌بندی افراد بر حسب سنین یا گروه‌های سنّّّی معین استفاده می‌شود که به ترتیب عبارت‌اند از:
الف) توزیع جمعیت در سنّّّین منفرد؛ بهترین نوع طبقه‌بندی جمعیت برحسب سن، توزیع آن بر حسب سنّّّین منفرد و متوالی یعنی 0، 1، 2، 3 و ... است؛ چرا که به‌طور دقیق‌تری تراکم جمعیت در هر سن را نشان می‌دهد و به این ترتیب می‌توان تغییرات جمعیت را برحسب سن و جنس به‌دقت مورد مطالعه قرار داد.[6]
ب) توزیع جمعیت برحسب گروه‌های سنّّّی کوچک؛ معمولا به‌دلیل حجیم شدن جدول‌های توزیع جمعیت بر اساس سنّّّین منفرد که از صفرسالگی تا 65سالگی و حتی بالاتر را شامل می‌شود از گروه‌بندی‌های کوچک 5ساله (و در بعضی موارد 10ساله) استفاده می‌شود. در این حالت نیز گروه‌های سنّّّی ممکن است منظم یا نامنظم باشند. اگر فاصله گروه‌های سنّّّی باهم مساوی و کلیه آن‌ها نیز از ارقام مختوم به صفر یا 5 آغاز شوند، گروه‌های سنّّّی منظم (5ساله) را تشکیل می‌دهند. گروه‌های سنّّّی منظم 10ساله نیز از سنّّّین مختوم به صفر شروع و به رقم 9 ختم می‌شود. به توصیه دفتر جمعیت‌شناسی سازمان ملل مناسب‌ترین حالت ارائه جمعیت برحسب سن، توزیع آن در گروه‌های سنّّّی 5ساله منظم با تفکیک گروه سنّّّی 0 تا 4ساله به سنّّّین منفرد است.[7]
ج) توزیع جمعیت برحسب گروه‌های سنّّّی بزرگ؛ در این گروه‌بندی، کل جمعیت به سه گروه بزرگ 0 تا 14ساله (خردسالان) و 15 تا 64ساله (بزرگسالان) و 65ساله به بالا (سالخوردگان) تقسیم می‌شود. مبنای این نوع گروه‌بندی کارکرد‌های عمده هر یک از سه گروه یاد شده است، چرا که گروه‌های اول و سوم خارج از سنّّّین فعالیت اقتصادی و جمعیت گروه دوم واقع در سنّّّین فعالیت اقتصادی هستند. علاوه‌بر آن براساس این گروه‌بندی انواع ساخت سنّّّی جمعیت قابل تشخیص و مطالعه است.
ناگفته نماند که گاهی نیز طبقه‌بندی جمعیت برحسب مراحل مختلف سنّّّی از قبیل طفولیت، نوباوگی، کودکی، و نظایر آن انجام می‌گیرد که برای پاره‌ای از مطالعات جمعیتی می‌تواند حائز اهمیت باشد.[8]
انواع ساخت (ترکیب) سنّّّی جمعیت (Population Composition)
می توان انواع ساخت سنّّّی جمعیت‌ها را به شرح زیر تقسیم‌بندی کرد:
الف) ساخت سنّّّی جوان؛ کشورهایی دارای این نوع ساخت سنّّّی هستند که حداقل 40% از کل جمعیت آن‌ها کمتر از 15سال می‌باشد. ویژگی اصلی جمعیت‌های جوان را می‌توان داشتن میزان‌های باروری بالا و پایین بودن عمر متوسط (امید زندگی) دانست به‌گونه‌ای که تنها حدود 5% از جمعیت به سنّّّین بالای 65سال می‌رسند. کشورهای در حال توسعه و غیرصنعتی دارای این ساخت جمعیت هستند. [9] جمعیت ایران نیز از نظر ترکیب سنی بسیار جوان است. نسبت افراد کمتر از 15ساله آن به کل جمعیت در هیچ یک از سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن کمتر از 42% نبوده است.[10]
ب) ساخت سنّّّی رو به سالخوردگی؛ کشورهایی که سیاست‌های معینی مبنی‌بر کاهش باروری اتخاذ کرده‌اند و گام‌های اساسی در راه توسعه برداشته‌اند دارای چنین ساخت سنّّّی هستند. در اینجا از درصد گروه سنّّّی کمتر از 15ساله کاسته شده ( به‌دلیل کاهش باروری) اما هنوز درصد گروه سنّّّی بالای 65ساله به حدّ جمعیت‌های سالخورده نرسیده است. [11]
ج) ساخت سنّّّی سالخورده؛ کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی‌ای که از دیرباز میزان باروری آن‌ها کاسته شده و درصد افراد کمتر از 15ساله آن‌ها بین 15 تا 25 و درصد افراد 65ساله به بالای آن‌ها معمولا بالای 12 است، دارای جمعیت سالخورده هستند.[12]
"جوانی" یا "سالخوردگی" جمعیت، مسایل و پیچیدگی‌های گوناگونی را از لحاظ اقتصادی و اجتماعی پدید می‌آورد. اصولا گروه سنّّّی بین 15 تا 64سال، جمعیت بالقوه فعال هر مملکتی را تشکیل می‌دهند. افراد این گروه در تولید شرکت می‌کنند در حالی که گروه‌های دیگر (نوجوانان و سالخوردگان) فقط مصرف‌کننده محسوب می‌شوند. در کشورهای رو به توسعه در مقابل هر ده نفر در گروه سنّی بین 15 تا 64سال به‌طور متوسط 7 کودک وجود دارد، در صورتی که در کشورهای توسعه‌یافته 4 کودک در برابر 10 بزرگسال می‌توان برشمرد. زیرا مسئولیت سرمایه‌گذاری برعهده بزرگسالان است. بنابراین در کشورهای رو به توسعه وظایف قشر فعال جوان بسیار سنگین است به‌دلیل اینکه اولا: تامین معاش و فراهم آوردن امکانات برای خود و نونهالان و سالخوردگان و افراد بیکار خانواده و جامعه برعهده آن‌هاست. در این‌گونه از کشورها بخش بزرگی از نیروی خلاق کار جمعیت فعال، صرف تامین معیشت می‌شود. کوشش انسان‌ها در این‌گونه لحظه‌ها بیشتر متوجه امرار معاش است و این امر باعث می‌شود که سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر جنبه جمعیتی (دموگرافیک) داشته باشد. در حالی که در ممالک توسعه‌یافته که جمعیت سالخورده تا حدودی نسبت قابل ملاحظه‌ای را تشکیل می‌دهد؛ جامعه باید سال‌ها از سالخوردگان که دیگر تولیدکننده نیستند حمایت و نگهداری نماید، از این‌رو سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر جنبه اجتماعی دارد.[13]
شاخص‌هاى آمارى توزیع سنى
علاوه‌بر ساخت سنّّّی جمعیت که یکی از مهم‌ترین ملاک‌های مطالعه و تحلیل توزیع سنّّّی جمعیت یک جامعه است می‌توان از شاخص‌های زیر برای شناخت نسبی و مقایسه جمعیت‌ها استفاده کرد:
الف) میانگین سنّّّی؛ منظور از این شاخص، سن متوسط کل جمعیت است؛ به‌عبارت دیگر هرگاه مجموع کلیه سنّّّین افراد یک جامعه را بر تعداد افراد همان جامعه تقسیم کنیم میانگین سنّّّی آن جمعیت به‌دست خواهد آمد.[14]
ب) میانه سنّّّی؛ این شاخص نیز معرّف «سنّّّی است که افراد جامعه را به دو گروه مساوی تقسیم می‌کند و خود در مرکز آن قرار می‌گیرد؛ یعنی نیمی از مردم جوان‌تر و نیمی دیگر مسن‌تر از آن است. میانه سنّّّی، شاخص عمومی تعیین‌کننده ساخت جمعیت است.» [15]
هر دو شاخص را می‌توان بر حسب جنس، منطقه، استان، نقاط شهری و روستایی مورد محاسبه قرار داد.
نمایش هندسی ترکیب سنّّّی و جنسی جمعیت
برای نمایش هندسی توزیع جمعیت بر حسب سن، نموداری تدوین می‌شود که به نام هرم سنّّّی (Age Pyramid) معروف است. این هرم دارای دو محور است:
محور عمودی که اختصاص به سن دارد و محور افقی که اختصاص به تعداد افراد در هر یک از دو جنس دارد؛ به این ترتیب هر قدر از پایین هرم به طرف بالا برویم به سنّّّین بالاتر می‌رسیم و ضمنا از شمار افراد در این سنّّّین (نزد زنان و مردان) کاسته می‌گردد و نمودار رفته‌رفته شکل یک هرم را به‌خود می‌گیرد.[16] در هرم سنی معمولاً زنان در طرف راست و مردان در طرف چپ هرم نشان داده مى‌شوند.
هرم سنین تصویری روشن از جمعیت یک سرزمین را منعکس می‌کند و نشان می‌دهد که این جمعیت در آینده چگونه تحول پیدا خواهد کرد.
هرم سنین در عین‌حال اوضاع گذشته جمعیت را نیز نشان می‌دهد. زاد و ولدها و مرگ‌ومیرهای گذشته مهاجرت‌ها و سنّ مهاجرت و به‌طور کلی وقایع و حوادثی که در تاریخ گذشته جمعیت روی داده است (جنگ‌ها، بیماری‌های مسری، بحران‌های اقتصادی و مهاجرت‌ها)[17] را نشان می‌دهد. و حکایت از این می‌کند که جمعیت موجود، خود نتیجه مجموعه حوادث و وقایع گذشته است و آثار و نتایج آن در آینده در هرم سنین جمعیت انعکاس می‌یابد.[18]
انواع هرم سنی
هرم سنی جمعیت کشورهای صنعتی و کشورهای جهان سوم فرق دارد. یادآوری این مطلب ضروری است که قاعده هرم سنّّّی کشورهای رو به توسعه وسیع و رأس آن باریک است و این به‌دلیل جوان بودن جمعیت و وفور شمار جوانان کمتر از 15سال در جوامع یاد شده است. قلّت تعداد پیران و سالخوردگان در جهان سوم سبب باریک شدن رأس هرم سنّّّی می‌گردد.[19] بنابراین، هرم سنّّّی در کشورهای جهان سوم معمولا مثلثی‌شکل می‌باشد و در جمعیت‌های سالخورده و کشورهای صنعتی زنگی‌شکل (زنگ ناقوس) می‌باشد.[20]