حقوق بین الملل بشردوستانه International Humanitarian Law

حقوق بين الملل بشر دوستانه، مخاصمات مسلحانه، حقوق جنگ

نویسنده : احمدرضا سليمان‌زاده

با نگاه اجمالی به تاریخ جوامع بشری در می‌یابیم که پدیدۀ شوم و تلخی بنام جنگ[1] در طول تاریخ مدام گریبانگیر حیات بشری بوده و پیامدهای ناگواری را برای بشریت به همراه داشته است که نقص حقوق بنیادین و اساسی افراد نمونه بارز آنهاست. علاوه براین، درگیرهای مسلحانه روزافزونی که در نقاط مختلف جهان روی می‌دهد بیانگر این واقعیّت انکار ناپذیر است که جوامع بین المللی و علی الخصوص جوامع داخلی معاصر را از رویارویی با جنگ گریزی نیست. منازعات مسلحانه امروزی به دلیل بکارگیری شیوه‌های نوین هدایت عملیات جنگی و استفاده از سلاح‌های پیشرفته در آنها، بیش از پیش حیات بشری را تهدید می‌نماید. در ابتدا رعایت قواعد و مقررات حقوقی الزام آور در زمان مخاصمات مسلحانه با استقبال چندانی از سوی دولت‌ها مواجهه نشد اما بتدریج حقوق که هدف نهایی و غایی آن، حمایت از حیات و کرامت ذاتی افراد است وارد عرصۀ مخاصمات مسلحانه شد و دولت‌ها ملزم شدند که تعهداتی را در راستای حمایت از افراد در زمان جنگ بپذیرند و آنها را رعایت نمایند. قواعد و مقررات حقوقی که در هنگام مخاصمات مسلحانه بین المللی و غیر بین المللی بر روابط بین طرفین مخاصمه حاکم می‌گردد حقوق بین الملل بشر دوستانه[2] نام دارد.

پیدایش حقوق بین الملل بشر دوستانه و سیر تحول تاریخی آن:

بدنبال پیدایش جوامع اولیه و شکل گیری روابط دوستانه میان آنها، روابط خصمانه نیز به دلیل تبعیض و بی‌عدالتی و استقلال طلبی ملت‌ها موجودیت پیدا می‌کند. جنگ بارزترین نمونۀ روابط خصمانه است. قواعد و مقررات انسان دوستانه در ابتدایی ترین جنگ‌ها – البته نه به شکل امروزی آن – رعایت می‌شده است. برای مثال در یونان و ایران باستان مقرراتی راجع به رفتار با اسیران جنگی و احترام به آنها، ایمنی غیررزمندگان، تکریم تسلیم شدگان، حرمت اماکن مقدس و...دیده می‌شود.[3] پای بندی قواعد و رفتار انسان دوستانه و رعایت آنها در زمان درگیریهای مسلحانه، برخاسته و نشات گرفته از تمدن‌ها، فرهنگ‌ها و عقاید و مذاهب ملل مختلف جهان است. به یقین می‌توان گفت که در این زمینه بیشترین قوانین و مقررات مشترک میان ملّت‌ها وجود دارد و این مسئله سبب رعایت قواعد و مقررات انسان دوستانه در هنگام مخاصمات مسلحانه می‌شود. لازم به یادآوری است که در این عرصه، نظام حقوقی اسلام بیش از سایر نظام‌های حقوقی جهان، قواعد بشر دوستانه به جوامع بشری در راستای حرمت و پاسداشت انسان و انسانیت عرضه نموده است.[4]

حقوق بین الملل بشر دوستانه تاریخی‌ترین و قدیمی‌ترین بخش حقوق بین الملل است بنابراین شکل گیری آن به صورت امروزی متأثر از وقایع و رویدادهای تاریخی است. در سال 1859 جنگی میان فرانسه و اتریش در محلی به نام سولفرینو در شمال ایتالیا روی می‌دهد و تلفات و خسارات جانی و مالی فراوانی به طرفین جنگ وارد می‌شوداین حادثه ناگوار هانری دونان[5]، تاجر معروف سوئیسی را که بطور همزمان در منطقه مذکور بود تحت تاثیر قرار داده و موجب نگارش کتابی تحت عنوان «خاطرات سولفرینو»[6] از سوی ایشان می‌گردد او در کتاب خودش دو پیشنهاد مهم و اساسی را مطرح می‌نماید که پیشنهاد دوم او منجر به تصویب معاهده‌ای در جهت بهبود شرایط مجروحین جنگی می‌شود.[7] این قرارداد موجب تدوین و تصویب کنوانسیون‌های لاهه در سال‌های 1899 و 1907 و کنوانسیون چهارگانه ژنو در سال 1949 توسط دولت‌ها می‌شود که به ترتیب حقوق لاهه و حقوق ژنو نام دارد. مقررات حقوق لاهه و حقوق ژنو با تصویب دو پروتکل الحاقی به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو در سال 1977 به صورت یک نظام حقوقی واحد و منسجم درآمده و حقوق بین الملل بشردوستانه معاصر را تشکیل می‌دهند.

مفهوم حقوق بین الملل بشردوستانه:

هدف اولیه حقوق بین الملل بشردوستانه، کاهش پیامدهای ناگوار و تلخ جنگ بود اما همزمان با توسعه و تدوین حقوق بین الملل بر مبنای فردگرایی و حمایت بیشتر از افراد، مفهوم آن در جهت احترام به شأن و منزلت و کرامت والای بشر در میان مخاصمه و حتی بعد از آن [8] و نیز مجازات ناقضین قواعد بنیادین و اساسی حقوق بین المللی بشر دوستانه گسترش یافت.

ماهیت حقوق بین الملل بشردوستانه:

بدیهی است که در زمان مخاصمات مسلحانه خشونت علیه افراد زیاد می‌شود و حقوقشان بشدت نقض می‌گردد. بنابراین احترام به شأن و منرلت افراد و حمایت از آنها در چنین وضعیّتی یک تعهد اولیّه و اساسی حقوق بین الملل بشر دوستانه است و باید از سوی طرفین مخاصمه رعایت گردد. در واقع این حقوق، حقوقی حمایتی است، حمایت از افراد – چه نظامی و چه غیرنظامی – و کرامت آنها در زمان مخاصمات مسلحانه. به یقین می‌توان گفت که واژه حمایت[9] مرکز ثقل حقوق بین الملل بشر دوستانه است و تمام قوانین و مقررات این حقوق بر اساس حمایت از افراد شکل گرفته و قاعدتاً ماهیت اصلی چنین حقوقی حمایت از افراد به طور عام است و اصل حمایت پایه و اساس نظام بین الملل حقوق بشر دوستانه را تشکیل می‌دهد.

تعریف حقوق بین الملل بشر دوستانه:

حقوق بین الملل بشر دوستانه، شاخه‌ای از حقوق بین الملل عمومی[10]است و شامل اصول، قواعد و مقررات حقوقی بین المللی است که مسائل و مشکلات انسانی ناشی از مخاصمات مسلحانه بین المللی و غیر بین المللی را بررسی کرده و آنها را حل و فصل می‌نماید. حق طرفین مخاصمه را در بکارگیری شیوه‌ها و روش‌های جنگی و نیز استفاده از ابزار آلات جنگی محدود نموده و عملیات جنگی را هدایت می‌نماید و از افراد و اموالی که در معرض تاثیرات مخاصمات مسلحانه بوده و یا خواهند بود حمایت می‌کند. نام‌های دیگر آن حقوق جنگ و یا حقوق مخاصمات مسلحانه است.

منابع :

1-کنعانی، محمدطاهر؛ سیاه رستمی، هاجر، حسین نژاد؛ کتایون، حقوق بین الملل بشر دوستانه ناظر بر حمایت از افراد در درگیری مسلحانه (مجموعه اسناد ژنو)، کمیته ملی حقوق بشردوستانه جمهوری اسلامی ایران، چاپ دوم، تهران، 1383.

2-رعایت حقوق بشر دوستانه بین المللی، ترجمه دبیرخانه کمیته ملی حقوق بشر دوستانه، نشر سِر سیم، تهران، 1383.

3-مجموعه مقالات همایش اسلام و حقوق بین الملل بشر دوستانه، گروه نویسندگان، چاپ اول، زمستان 1386.

4-سید علی، پیدایش حقوق بشر دوستانه جنگ و جلوه‌هایی از حفظ حیثیت انسانی در رفتار رزمندگان با یکدیگر، مجله تحقیقات حقوقی دانشگاه شهید بهشتی، دانشکدۀ حقوق، شماره 39، سال 1383، ص 76 – 116.

ب) لاتین

1- Ouest – ce que le droit international humani taire, CICR,SERVICES CONSOLTATIFS en droit international-humanitaire,2004

- 2 Le droit international humanitaire et iavis consultative de la cour internationale de Justice sur la liceite de la menace ou de iemploi – darmes nueleares, Revue international e de la croix – Rouge no823,no 823,p.37- 59, par louis Doswald – Beek, 1997.

منابع :

[1] . La guerre(f) , war (E)

[2] . Droit Internationnal Humanitaire (f), International Humanitarian Law (E).

[3] . برای مطالعه بیشتر رک: رعایت حقوق بشر دوستانه بین المللی، ترجمه دبیرخانه کمیته ملی حقوق بشر دوستانه، تهران، نشر سِر سِم، سال 1383، ص 8.

[4] . ر ک: پیشین، ص 8.

[5] . Henry Dunant.

[6] . A memory of solferino.

[7] . پیشنهاد اول هانری دونان راجع به تشکیل یک جمعیت امدادی داوطلب به منظور ارائه خدمات درمانی و امداد رسانی به آسیب دیدگان جنگ بود که در سال 1963 منتهی به تأسیس کمیته بین المللی صلیب سرخ شد.

[8] . امروزه با توجه به ظهور انواع سلاح‌های پیشرفته‌ اتمی و شیمیایی و محتمل بودن بکارگیری آنها در زمان مخاصمات مسلحانه، می‌توان نتیجه گرفت کهخطرات و خسارات جنگ محدود به زمان مخاصمه نیست بلکه بعد از خاتمه جنگ آثار اسف بار آن متوجه افراد بالاخص غیر نظان می‌شود.

[9] . protection

[10] . مجموعه از قواعد ومقررات حقوقی الزام آوری است که حاکم بر روابط میان اعضای جامعه بین المللی (دولت‌ها، سازمان‌های بین المللی و افراد) با یکدیگر است.