كلمات كليدي : تاريخ، پهلوي، شاپور بختيار، شاه، امام خميني، مردم
نویسنده : سعيده سلطاني مقدم
"شاپور بختیار" فرزند "محمدرضا"(سردار فاتح) و "نازبیگم" در سال 1294ش. در منطقه «بختیاری» به دنیا آمد. پدربزرگ مادری بختیار، "نجف‌قلی صمصام‌السلطنه" دو بار در سال‌های 1291 و 1297ش. به مقام نخست وزیری رسید.
بختیار تحصیلات ابتدایی‌اش را در شهرکرد آغاز کرد؛ سپس برای تحصیلات دبیرستانی روانه اصفهان و پس از چندی عازم بیروت گردید. بختیار دیپلم متوسطه خود را در رشته ریاضی از یک مدرسه فرانسوی در بیروت دریافت کرد. در سال 1315ش. به فرانسه رفت و در رشته فلسفه در در دانشگاه سوربن نام‌نویسی کرد و در بهار 1318ش. دیپلم علوم سیاسی و لیسانس‌های فلسفه و حقوق دریافت کرد. در همان سال بختیار با یک زن فرانسوی ازدواج کرد و در سال 1319ش. برای خدمت سربازی در ارتش فرانسه داوطلب شد. پس از پایان جنگ بختیار دوباره به سوربن رفت و موفق به اخذ درجه دکتری دولتی گردید.[1]
در زمستان سال 1324ش. بختیار به ایران بازگشت و در وزارت کار استخدام شد و عضویت حزب جبهه ملی را پذیرفت. در دولت "دکتر مصدق" معاونت وزارت کار را به عهده داشت. پس از وقایع 28 مرداد و دست‌گیری و محاکمه مصدق او به فعالیت‌هایش در جبهه ملی ادامه داد. به علت مخالفت با شاه و فعالیت سیاسی و انتشار نامه و نطق‌هایش چند بار به زندان افتاد؛ اما دست از مبارزه برنداشت و در ایام آزادی در بخش خصوصی کار می‌کرد.[2]
نخست وزیری بختیار
در جریان انقلاب نام او با ارسال نامه سرگشاده به شاه بر سر زبان‌ها افتاد و سرانجام بعد از سقوط حکومت "ازهاری" در شرایطی که انقلاب به روزهای اوج و پیروزی خود نزدیک شده و کمتر کسی مسؤولیت خطیر نخست وزیری را به عهده می‌گرفت، پیشنهاد شاه را برای احراز این مقام پذیرفت و علی‌رغم طرد وی از طرف جبهه ملی، کابینه خود را در 16 دی 1357ش. به شاه معرفی کرد.[3] پذیرفتن نخست وزیری از جانب بختیار جبهه ملی را از درون بی‌اعتبار ساخت و موجب گردید، سوابق اعضای آن زیر سؤال برود.[4] شاه در کتاب خود می‌نویسد؛ شاپور بختیار یکی از رهبران جبهه ملی بود و من قبلاً به وسیله رییس ساواک و دیگران در جریان فعالیت‌های او قرار داشتم و پس از مذاکرات طولانی او را برای حل مشکلات مناسب تشخیص دادم.[5]
اولین شرط بختیار برای قبول نخست وزیری
اولین شرط بختیار برای ریاست اخذ رأی تمایل مجلس بود و شاه این شرط را پذیرفت.[6] علت اصرار بختیار به این دلیل بود که بعد از سال 1332ش. سنت رأی اعتماد مجلس توسط شاه از بین رفته بود؛ چراکه این امر به مجلس فرصت می‌داد، تا نخست وزیر منتخب شاه را رد کند.[7]
بختیار و انتخاب کابینه
مطالعات بختیار برای تعیین وزیران کابینه پایان گرفت و روز 16دی 1357ش. کابینه‌اش را معرفی کرد. همزمان با تشکیل کابینه جدید تغییراتی در ارتش از سوی شاه انجام شد؛ در کادر فرماندهان لشگرها نیز تغییرات عمده‌ای صورت گرفت و فرمانداران نظامی تغییر کردند. کابینه بختیار عموماً کابینه‌ای بود، غیر وابسته به گروه‌ها و بیشترین انتصاب جدال‌انگیز او "عباس قلی عموزاده" او بود که به وزارت صنایع و معادن منصوب شد. در کابینه او هیچ سیاستمدار مخالفی وجود نداشت.[8]
تشکیل شورای سلطنت
در روز 23 دی ماه بختیار اعلام کرد که در غیاب شاه یک شورای سلطنت نُه نفری حکومت خواهد داد؛ شورای سلطنت از "قره‌باغی" رییس ستاد ارتش، "عبدالله انتظام" رییس هیئت مدیره شرکت نفت و "جلال تهرانی" رییس شورا و "علیقلی اردلان" وزیر دربار و چهار نماینده دیگر و نخست وزیر تشکیل یافت.[9]
لوایح کابینه بختیار
در ابتدای تشکیل کابینه بختیار دو اقدام شایسته انجام گرفت، مطبوعات که به عنوان اعتراض علیه دولت نظامی ازهاری اعتصاب کرده بودند، پس از 61 روز که اعتصاب آنها ادامه داشت، به انتشار روزنامه مبادرت نمودند. نکته دوم دستوری بود که از پاریس توسط امام خمینی صادر شد، مبنی بر نظارت در کار تولید نفت و بنزین؛ برای رفع نیارهای داخلی کشور "مهندس بازرگان" و "هاشمی رفسنجانی"، "مهندس کتیرایی" و "دکتر باهنر" و چند نفر دیگر در معیت "مهندس کاظم حسیبی" عازم آبادان شدند و ضمن مذاکره با کارگران شرکت ملی نفت به توافق رسیدند و تولید نفت برای مصارف داخلی به هزار 220 بشکه رسید[10] و از برنامه‌های دیگر بختیار انحلال ساواک و پایان بخشیدن به حکومت نظامی[11] و محاکمه سران رژیم که در زندان حکومت نظامی به سر می‌بردند و دیگری لغو قراردادهای خرید اسلحه از آمریکا و انگلیس بود.[12]
بختیار نخست وزیر ایران
بدین روی بختیار در 26 دی ماه 1357ش. رأی اعتماد مجلس را گرفت و به دنبال رأی اعتماد مجلس، شاه و همسرش و سه فرزند از چهار فرزندش از ایران خارج شدند.[13] بختیار عمری در جبهه ملی علیه رژیم شاه مبارزه کرده بود و زمانی نخست وزیر شد که از جلال و جبروت این مقام و قدرت سیاسی آن جز هاله‌ای رنگ باخته چیزی باقی نمانده بود.[14]
تظاهرات مردم
در روز دهم دی تا 26 که بختیار سرگرم تعیین وزیران و پاسخ به نمایندگان بود، در تهران و شهرستان‌ها حوادث و اتفاقات بسیار ناگواری رخ داد؛ در 10 دی ماه در شهر مشهد، مردم به کلانتری‌ها و انجمن ایران و آمریکا حمله کردند و به دستور فرماندار نظامی با تانک به مردم حمله شد و ده‌ها تن کشته شدند؛ در کرمانشاه، ملایر، همدان، قم، بروجرد و... مردم تظاهرات کردند. روز 12 دی ماه امام در پاریس به مناسبت کشتارهای اخیر رژیم در کرمانشاه و مشهد و قزوین و شهرستان‌های ایران، پیامی فرستادند و متذکر شدند؛ اعانت به دولت یاغی و پرداخت مالیات و پول آب و برق و تلفن و سایر کمک‌ها به دولتی که شاه را سر کار آورد، خیانت به ملت و مخالف با حکم خدای تبارک و تعالی است.[15]
مأموریت هایزر در ایران
در دی ماه 1357 که مذاکرات لازم برای نخست وزیری شاپور بختیار انجام گرفته بود، "هایزر"(معاون فرماندهی نیروهای سازمان اتلانتیک) به تهران آمد.[16] هایزر از مأموریت خود چند هدف عمده را دنبال می‌کرد که عبارتند از: نخست آن که از عملیات خودسرانه و حساب نشده ارتش بعد از فرار شاه از ایران جلوگیری کند؛[17] دوم آن که ارتش را موظف سازند که از دولت بختیار پشتیبانی نماید و در صورت لزوم مبادرت به کودتای نظامی شود؛ سوم آن که تکلیف قراردادهای فروش سلاح‌های پیشرفته آمریکا در ایران را روشن کند؛ چهارم آن که وسایل و سلاح‌های مدرن آمریکا در ایستگاه‌هایی آن کشور، در ایران به تصرف شوروی در نیاید.[18]
اخطار امام خمینی به اعضای شورای سلطنت
همزمان با خروج شاه از ایران امام خمینی پیامی در 9 ماده برای مردم و ملت ایران فرستاد و اعضای آن را غیر قانونی دانست و از نماینده‌های مجلس خواست که از رفتن به مجلس خودداری کنند.[19]
بختیار در قعر مشکلات
از روزی که از طرف امام خمینی شورای سلطنت غیر فانونی شناخته شد و توصیه گردید، وزرا را به وزارتخانه‌ها راه ندهند و این‌گونه عملاً از اعضای کابینه سلب اختیار شد. ابتدا عدم قبول وزارت جنگ از طرف "فریدون جم" کابینه را متزلزل ساخت و به دنبال آن استعفای "یحیی صدق وزیری" وزیر دادگستری ضربه دیگری بود که دولت را بیش از پیش متزلزل ساخت و از طرفی بعد از خروج شاه از ایران بختیار به عنوان نخست وزیر غیر قانونی، از طرف تمام دسته‌جات مورد حمله قرار گرفت و تلاش‌های مداوم او برای دستیابی به امام بی‌نتیجه ماند.[20]
مذاکرات گوآدلوپ
سران 4 کشور آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان در اوج بحران ایران جمع شدند، تا ایران را بار دیگر برای خود نگه دارند. رییس جمهور فرانسه با توجه به اقامت امام در فرانسه به اظهار نظر پرداخت و صدر اعظم آلمان و نخست وزیر انگلیس عواقب مسأله سوخت و انرژی را مطرح کردند؛ تصمیم آنها محرمانه بود و اعلامیه‌ای هم صادر کردند. در این کنفراس بود که بختیار به عنوان مردی که باید سنگر شاه را حفظ کند، تأیید شد و برای ایجاد رابطه بین امام خمینی و بختیار تلاش شد. ژنرال هایزر به ایران آمد و یک ماه هم ماند؛ اما موضع امام خمینی تغییری پیدا نکرد و اعلام نمود، هر دولتی که با رژیم فعلی ایران همکاری کند، طرد می‌شود.[21]
مأموریت سید جلال‌الدین تهرانی
"سید تهرانی" از طرف شورای سلطنت عازم پاریس شد، تا با امام خمینی مذاکره کند؛ ولی به دلیل این که امام این شورا را غیر قانونی می‌دانست، از قبول این ملاقات خودداری کرد و شرط ملاقات را استعفای تهرانی دانست و تهرانی هم تقاضای استعفا داد[22] و بختیار دلیل این امر را این‌گونه بیان می‌کند: «تقاضای من بود که آقای تهرانی به پاریس برود، تهرانی می‌توانست حرفش را به گوش برساند و نشان دهد که نه فقط تاج و تخت خالی و بی‌صاحب نیست؛ بلکه حتی یک نفر از طرفداران خمینی هم در شورا عضویت دارد که نماینده پادشاه ایران است»؛ چون تهرانی از قدیم با خمینی ارتباط داشت و زمان بازداشت امام خمینی، تهرانی برای آزادی او به وسائل مختلف متوسل شده بود.[23]
تهران و تدارک استقبال از امام
روز سوم بهمن کمیته‌ای برای استقبال از امام تشکیل شد، دولت بختیار برای جلوگیری از ورود امام فرودگاه را بست این اقدام باعث خشم مردم شد و مردم به خیابان‌ها ریختند[24] و از بختیار خواستند که از تصمیم خود صرف نظر کند، بلاخره بختیار تسلیم شد و 12بهمن امام به ایران بازگشت.[25]
تعیین دولت موقت
از طرف امام در 16بهمن مهدی بازرگان به عنوان رییس دولت موقت انتخاب شد و بازرگان دولت بختیار را غیر قانونی دانست. از مهمترین وظایف شورای انقلاب، انتقال قدرت از نظام سلطنتی به حکومت اسلامی بود؛ اما شاپور بختیار همچنان سعی می‌کرد، از یک طرف حمایت مخالفان را جلب کند و از طرف دیگر ارتش را در غیاب شاه مطیع خود سازد.[26]
بی‌طرفی ارتش
وقتی آمریکا متوجه این امر شد که بختیار با کمک ارتش نمی‌تواند بر اوضاع مسلط شود، به فکر نزدیکی با مخالفان و کنار آمدن با رژیم آینده افتاد؛[27] به این منظور در جلسه‌ای که ارتشبد قره‌باغی و فرماندهان نظامی حضور داشتند، تصمیم به بی‌طرفی ارتش گرفته شد و از آن لحظه زندگی مخفی بختیار شروع شد و همین امر باعث شد که امام اعلام کند که انقلاب پیروز شده است.[28]
فعالیت‌های سیاسی در پاریس
پس آن که دکتر شاپور بختیار در فرانسه مقیم شد، نهضت مقاومت ملی را تشکیل داد و به تأسیس یک رادیو پرداخت که مرتب علیه جمهوری اسلامی مطالبی پخش می‌کرد و دو روزنامه‌ی نهضت و قیام ایران را، راه انداخت که سالیان دراز منتشر گردید.[29] «کودتای نوژه» در آذر 1359ش. نیز از اقدامات گروه بختیار بود و آغاز کودتا از پایگاه هوایی شهید نوژه همدان پایه‌ریزی شد و به همین دلیل پس از کشف و سرکوب به کودتای نوژه شهرت یافت.[30] هدف کلی آن سرنگونی جمهوری اسلامی و جایگزین کردن یک حکومت نظامی تا برقراری نظم کامل و سپس جایگزین کردن یک حکومت دموکراسی تحت رهبری بختیار بود.[31]
ترور بختیار
با تشکیل نهضت مقاومت ملی در پاریس، وقتی برنامه مبارزه با جمهوری اسلامی آغاز گردید، از طرف امام خمینی بختیار محکوم به مرگ شد.
در مرداد 1359ش. یک گروه تروریستی مرکب از سه نفر با گذرنامه سوری، لبنانی و فلسطینی وارد خانه بختیار شدند؛ اما موفق به ترور او نشدند؛ اما او در 15 مرداد 1370ش. به طرز فجیعی در خانه خود به قتل رسید.[32] محاکمه متهمین در پاریس مدت‌ها طول کشید. متهمین 9 نفر بودند که 6 نفر آنها فرار کردند و برای سه نفر آنها که "علی وکیل آبادی"، "مسعود هندی" و "زین‌العابدین سرحده" بودند، به ترتیب حبس ابد، ده سال زندان و تبرئه در نظر گرفته شد.[33]