گسترش شهرها و افزایش جمعیت، پدیده آپارتمان نشینی را رونق و رواجی عمومی داده و ارتباط تنگاتنگی میان شهرنشینان ایجاد کرده است و این ارتباط منجر به برخوردهای زیاد و روزمره‌ای می‌شود که در برخی موارد به اصطکاک نیز می‌انجامد و چه بسا اگر روح مدارا و تحمل نباشد و فرهنگ آپارتمان نشینی در اذهان مردم جا نیفتاد. باشد زندگی در شهرها سخت و عذاب آور شود.
همسایه‌ها بخواهند یا نخواهند همه روزه به شکلی از اشکال با هم در ارتباط هستند و رفتار با یکدیگر از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است مطلب حاضر تلخیصی از مقاله‌ای است که در سایت اینترنتی فرهنگ و اندیشه (نورپرتال) به رشته تحریر در آمده است نگاهی به موضوع مهم همسایه‌داری و فرهنگ آپارتمان نشینی دارد و تلاش کرده است تا ابعاد مختلف موضوع را مورد بررسی قرار دهد: واژه فرهنگ در فارسی معادل کلمه «ثقاخه» در عربی و culture در انگلیسی است. در علوم انسانی کمتر واژه‌ای را میتوان یافت که در معنای آن وفاقی وجود داشته باشد واژه فرهنگ نیز چنین است.
معنای لغوی: این کلمه در اصل به معنای کشت و کار و پرورش جسمی بوده است که در برخی اصطلاحات و ترکیبات نیز هنوز در همین معنا به کار می‌رود. در زبان فارسی فرهنگ گرچه کلمه‌ای مرکب از فر به معنای (لوز بزرگی و شرکت) و هنگ به معنای (سنگینی و وقار قصد و اراده آهنگ کاری و چیزی را کردن، قوم و قبیله فوج سیاه) می‌باشد.
اما به شکل مرکب آن در معنای دیگری همچون دانش و فرزانگی خرد و عقل سلیم تدبیر و سنجیدگی کتاب لغت ادب و اخلاق و آموزش و پرورش آمده است. شاید آنچه در معنای فارسی بیشتر از این واژه مراد می‌شود همین دو معنای اخیر است. با فرهنگ در زبان رایج مردم ما بیانگر کسی است که آشنا به مبادی اخلاق و آداب و رسوم اجتماعی و خوش مشرب است اهل ارتباطات اجتماعی مناسب است و کسی که چنین ویژگی ندارد بی‌فرهنگ خوانده می‌شود.
معنای اصطلاحی:فرهنگ مجموعه‌ای از هنجارها، قوانین و عادات، آداب و رسوم، عقاید و باورها و ارزش‌ها و الگوهای ارتباطی و نیز امور مادی ارزشمند و معقول یک جامعه است که افکار، احساسات و رفتار، اعضای آن اجتماع را شکل می‌دهد یا به نوعی تحت تأثیر قرار می‌دهد.
عناصر فرهنگ
استخراج عناصر فرهنگ و تبیین آنها گذشته از آنکه ما را بیش از پیش با مفهوم فرهنگ آشنا می‌سازد و در تبیین کارکردهای آن نیز مؤثر است. علاوه بر این دارای کاربرد علمی نیز است و در برنامه‌ریزی برای حفظ تثبیت و ترویج فرهنگ نیز مدیران فرهنگی را مدد می‌رساند مهمترین عناصر فرهنگ عبارتند از:
هنجارها، ارزش‌ها و عقاید و باورها
یکی از فواید شناخت ویژگی‌های فرهنگ این است که میتوان بواسطه آن امور فرهنگی را از امور غیر فرهنگی تمیز داد. از سوی دیگر با شناخت این ویژگی‌ها با راه‌های ترویج و تثبیت و انتقال فرهنگ آشناتر خواهیم شد.زمانی یک فرهنگ تحقق پیدا می‌کند که راجع به همان موضوع خاص مورد پذیرش و مقبولیت اجتماعی قرار گرفته باشد در واقع از سد مقبولیت فردی گذشته باشد. فرهنگ چیزی نیست که از طریق وراثت و ژن به افراد منتقل شود بلکه فرهنگ یک امر اکتسابی است و در قالب تعلیم و تربیت فراگرفته می‌شود.
تحول پذیری نیز از دیگر ویژگی‌های فرهنگ است
عواملی نیز در فرهنگ مؤثر هستند که از یک سو ممکن است باعث پویایی و باروری و تثبیت یک فرهنگ شوند و از سوی دیگر ممکن است تضعیف و انحطاط یک فرهنگ را به دنبال داشته باشند.عناصر فرهنگ از جمله عقاید و باورها و...باید جذاب و دلنشین باشند چرا که این عامل در تثبیت این عناصر و عمل به آنها تأثیر بسزایی دارد.فرایند جامعه پذیری یا اجتماعی شدن عبارتست از جریانی که به برکت آن انسانی در طول دوران حیات خویش تمامی عناصر اجتماعی ـ فرهنگی محیط خود را فرا می‌گیرد و درونی می‌سازد و با ساخت شخصیت خود تحت تأثیر تجارب و عوامل اجتماعی معنادار یگانه می‌سازد تا خود را با محیط اجتماعی که باید در آن زیست نماید تطبیق دهد. عوامل مؤثر در جامعه پذیری عبارتند از آموزش و پرورش، تبلیغات، نهادهای گوناگون از جمله خانواده مربیان و روحانیون، صدا و سیما و...
فرهنگ همسایه‌داری در اسلام
در دیدگاه اسلامی جامعه و روابط انسانی آن رنگ الهی به خود می‌گیرد و همه چیز در جهت نیل به هدف غایی آفرینش است همان هدفی که کمال مطلوب اوست لذا جامعه برای انسان همانند صحنه آزمایشی است که او می‌تواند در این صحنه با ایجاد روابط صحیح و انسانی به همنوعان خود صفات نیکویی را که مورد توجه و رضایت حق تعالی است در خود پرورش دهد و از سوی دیگر صفات ناپسند و رذایل اخلاقی را که موجب سقوط و انحطاط وجود ارزشمند اوست از وجود خویش پاک کنند. آداب همنشینی با دیگران را میتوان در دو مرحله اندیشه و عمل خلاصه کرد:
الف.مرحله اندیشه
از دیدگاه اسلام روابط اجتماعی انسان‌ها در مرحله اندیشه براصول خیرخواهی، محبت و مودت، حسن ظن و مانند آن مبتنی است یعنی مسلمانان باید صفحه اندیشه خود را نسبت به سایرین نیکو سازند. اندیشه خیرخواهی نصیحت دوستی و سعادت آنها را در سر داشته و از نقشه‌کشی و توطئه چینی برضرر آنان بپرهیزند.
امیر مؤمنان علیه السلام می‌فرمایند: «ان الله سبحانه یحب ان تکون نیت الانسان للناس جمیله»
خدای سبحان دوست داردکه نیت انسان درباره همنوعانش نیکو باشد.
ب. مرحله عمل
اسلام در مرحله عمل برای تنظیم روابط اجتماعی انسان‌ها آداب و وظایفی قرار داده و پایه آن را بر ایمان به خدا و تقویت روح فضیلت و انسانیت بنا نهاده است. تعالیم اسلام در این زمینه بقدری دقیق و هماهنگ با فطرت انسان است که اگر به آن عمل شود و معاشرت‌ها رنگ انسانی الهی به خود گیرد سیمای زندگی عوض می‌شود بسیاری مایلند در ارتباط با همنوعان خویش زندگی موفقی داشته باشند ولی به جهت ناآگاهی از چگونگی آداب معاشرت و نیز رعایت نکردن این آداب توانایی برقراری روابط مناسب و اسلامی را از دست می‌دهند و به ناچار منزوی می‌شوند. بنابراین شناخت این آداب در مرحله عمل و توانایی ایجاد ارتباط مناسب با قشرهای مختلف جامعه براساس بینش مکتبی از اهمیت بسیاری برخوردار است خطوط کلی آداب معاشرت در مرحله عمل این است که انسان رفتار خود را با دیگران نیکو سازد انصاف را رعایت کرده آنچه برای خود می‌پسندد برای دیگران نیز بپسندد و آنچه برای خود دوست نمیدارد برای دیگران نیز نپسندد با آنان مدارا کند به امور آنان اهتمام ورزد به نفع آنها حرکت از تک روی بپرهیزد با آنها همکاری داشته باشد و...
همسایه بد
از آنجایی که انسان با همسایه خود سال‌ها در یک محل زندگی می‌کند لذا ارتباط و برخورد زیادی با او پیدا خواهد کرد که هر چقدر این برخوردها جنبه نیکوتری به خود بگیرد انسان آرامش و سکونت بیشتری خواهد داشت و بالعکس اگر همسایه او حقوق دیگران را رعایت نکند زندگی برای او سخت و آزار دهنده خواهد شد.
امام باقر(ع) می‌فرمایند «من القواصم الفواقر التی تقصم الظهر جار السوء ان رأی حسنه اخفاها و ان رأی سیئه افشاها»
یکی از چیزهایی که کمر انسان را خرد می‌کند همسایه بد است که اگر خوبی ببیند پنهان می‌کند و اگر بدی ببیند افشاء می‌کند.
همانطور که در این حدیث ملاحظه شد یکی از امور مهم همسایه‌داری پنهان کردن سر و افشاء نیکی‌هاست که اگر مورد غفلت واقع شود بسیار آزار دهنده خواهد بود.
حرمت همسایه
اسلام برای همسایه حرمت زیادی قائل است تا جایی که پیامبر اسلام (ص) در جایی می‌فرمایند: حرمت همسایه آدمی مثل نفس اوست که باید به او ضرر نرساند و در جایی دیگر می‌فرمایند «حرمت الجار علی الانسان کحرمت امه» احترام همسایه مانند احترام مادر بر انسان لازم است. لذا باید توجه داشته باشیم که با حفظ حقوق همسایه حرمت اورا پاس بداریم.
حقوق همسایه
حقوق همسایگان در اسلام از دقت و تعداد زیادی برخوردار است در اینجا با بیان چند حدیث برخی از این حقوق را متذکر می‌شویم. در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است که: آیا می‌دانید حق همسایه چیست؟ اینکه اگر یاری خواست یاری‌اش کنی و اگر طلب قرض کرد قرضش دهی و اگر تو را طلبید در پیش او حاضر باشی و اگر مریض شد عیادتش کنی و اگر مرد جنازه‌اش را تشییع کنی و اگر چیزی به او رسید تبریکش گویی و اگر مصیبتی به او رسید تسلیتش دهی و بدون اجازه او ساختمان خانه ات را از او بلندتر نکنی که راه باد را بر او ببندی و هنگامی که میوه‌ای خریدی آن را به او هدیه کن و اگر هدیه نکردی در پنهان برایش ببر و آن را بوسیله فرزندت نفرست که فرزند او را ناراحت کند و بوسیله بوی غذایت او را اذیت نکن مگر اینکه از آن غذا برایش مقداری ببری.
امام صادق (ع) می‌فرماید:
لیس منا من لم یحسن مجاوره من جاوره
از ما نیست کسی که با همسایگانش خوشرفتار نباشد.
امام باقر(ع)می فرماید:
ما من اهل قریه یبیت و فیهم جائع ینظر الله الیهم یوم القیامه
در هر شهری که در آن کسی گرسنه بخوابد اهل آن شهر در قیامت مورد توجه خدا نخواهند بود.
امام سجاد(ع) در رساله حقوق حق همسایه را بر ده قسم می‌شمارند:
1. در غیابش حقش را مراعات کنی
2. در حضورش اکرامش نمایی
3. اگر مورد ظلم قرار گرفت یاریش دهی
4. در اسرار او تجسس نکنی
5. زشتی‌هایش را پرده پوشی
6. اگر مطمئن شدی پذیرش نصیحت دارد او را در پنهان نصیحت کنی در اموری که به تو مربوط می‌شود
7. در گرفتاری‌ها او را به حال خود رها نکنی
8. لغزش‌هایش را ندیده بگیری
9. گناهانش را ببخشی
10. با او محترمانه معاشرت کنی.
عواقب آزار همسایه
ضرورت رعایت حقوق همسایه را میتوان از سفارش ائمه به حقوق ایشان در روایات متعددی به دست آورد علی(ع) در آخرین وصایای خود چنین می‌فرماید:
از خدا بترسید از خدا بترسید درباره همسایگان که همواره مورد سفارش پیامبرتان بوده‌اند آن حضرت بقدری درباره آنان سفارش می‌کرد که گمان می‌بردیم برای ایشان میراثی قرار خواهد داد یعنی دستور خواهد داد که همسایه از همسایه ارث ببرد. آزار رساندن به دیگران اعم از همسایه‌ها و غیر آنها از اموری است که قبل از هر چیز با فطرت آدمی ناسازگار است و هیچ عقل سلیمی آن را نمی‌پسندد. به رسول خدا (ص) عرض شد فلان زن روزها روزه می‌گیرد و شبها به نماز می‌ایستد و صدقه می‌دهد ولی همسایه خود را نیز با زبانش می‌آزارد. حضرت فرمود:
خیری در او نیست او اهل آتش ا ست.
امام صادق(ع) نیز آزار دهنده به همسایه را از رحمت خدا دور می‌داند:
از رحمت خدای دور است از رحمت خدای دور است آنکه همسایه اش را بیازارد. اسلام نه تنها پیروان خود را از همسایه آزاری باز داشته بلکه برای همسایه آزار ارج و حرمتی قائل نشده و دستور داده با وی برخورد کنید و اورا بیدار کنید.
امام باقر(ع) فرمود: شخصی از آزار همسایه‌اش نزد رسول خدا(ص) شکایت کرد حضرت او را امر به صبر نمود بار دیگر نیز به شکایت آمد حضرت باز هم او را به خویشتن داری دعوت کرد بارسوم آمد و شکایت خود را تکرار نمود پیامبر فرمود: چون روز جمعه شود زمانی که مردم برای نماز جمعه می‌روند اثاثیه‌ات را از منزل خارج کن و برسر راه مردم بیاور چون از تو علت اینکار را جویا شدند ماجرای خود را برای آنان بازگو کن آن شخص به دستور پیامبر(ص) عمل کرد چون ساعتی گذشت همسایه‌ای که آزارش می‌داد سراسیمه نزد او آمده از او خواست اثاثیه‌اش را به منزل باز گرداند و گفت با خداوند عهد می‌کنم که دیگر تو را نیازارم.
درحدیث دیگری از پیامبر(ص) نقل شده که در یکی از روزها سه بار فرمود: به خدا سوگند کسی ایمان ندارد...
یکی پرسید: چه کسی؟ پیامبر(ص) فرمود: کسی که همسایه او از مزاحمت او در امان نیست.
نیاز به همسایه
همیشه در زندگی اوقاتی پیش می‌آید که انسان به کمک همسایه نیاز پیدا می‌کند در جایی که هیچ یک از اقوام برای یاری به او حضور ندارند بنابراین چه خوب است که برخورد ما با همسایگان نیکو باشد تا در مواقع لزوم بتوانیم از آنها کمک بطلبیم.
حضرت امیر المؤمنین(ع) در بیماری به دیدن صعصعه بن صوحان که از بزرگان اصحاب آن حضرت بود تشریف آوردند پس فرمودند: با اینکه من به عیادت تو آمدم فخر نکن برقوم خود و اگر ایشان را در امری ببینی خود را از آن امر به کنار نگیر که آدمی بی‌نیاز نیست از قوم و قبیله خود و به ایشان محتاج است و اگر یاری ایشان نکنی یاری از ایشان منع کرده‌ای و یاری‌های بسیار را از خود رد گردانده‌ای. پس اگر ایشان را در حال خوبی ببینی یاری ایشان بکن برای آن امر و اگر در بلایی باشند ایشان را وانگذار و باید که یاری کردن شما یکدیگر را در طاعت خدا باشد. به درستی که همیشه با رفاه و نعمت خواهید بود اگر یاری یکدیگر را بکنید در طاعت خدا و باز ایستید از معصیت خدا.
تضاد و تزاحم بین همسایگان
تضاد و تزاحم نیز از پیامدهای زندگی اجتماعی است و وقتی گروهی با هم دریک محیط زندگی می‌کنند ممکن است بی‌مبالاتی و
کم‌توجهی بعضی به آداب اسلامی، سبب سلب آسایش دیگران و موجب آزردگی آنان شود و این خود زمینه ساز کدورت‌ها و نزاع‌های بعدی شود. در این صورت شایسته است طرفی که مورد کم لطفی همسایه خود واقع شده تا می‌تواند آزار همسایه را برای رضای خدا تحمل کند و چنانچه ناچار به نشان دادن واکنش شد با رویی گشاده و زبانی نرم به وی تذکر دهد به طوری که این تذکر موجب اصلاح وی شده و در ضمن رنجش خاطر او را هم درپی نداشته باشد.
امام کاظم (ع) در این باره فرمود:
همسایه داری نیکو به آزار نرساندن نیست بلکه همسایه داری نیکو در صبر بر آزار همسایه است.
فرهنگ آپارتمان نشینی در ایران
در واقع فرهنگ همسایه‌داری یا آپارتمان نشینی همان هنجارها و ارزش‌ها یا امور مادی است که برای افراد همسایه معقول و ارزشمند است و افکار و احساسات و رفتار آنها را شکل داده ویا به نوعی تحت تأثیر قرار می‌دهد. این هنجارها همگی در ارتباط با برخورد با همسایگان است که البته گاهی ممکن است هنجارها و ارزش‌های افراد معقول و مطابق با شرع نباشند. در زندگی آپارتمانی ایران فرهنگ خاصی حاکم است که تا حدودی از شرع و قانون نشأت گرفته است. اما متأسفانه بیشتر افراد آن را زیر پا می‌گذارند و موجب می‌شوند که حقوق دیگران ضایع و پایمال شود. منازل آپارتمانی به جهت ارتباط نزدیکی که خانه‌ها با یکدیگر دارند همچنین وجود خانه‌هایی که فوق یکدیگرند مراعات حال همسایگان حالت ظریفتری به خود می‌گیرد. مثلاً از آنجایی که هر خانواده مستقلاً حق دارد که رفت و آمد‌های خاص خود را داشته باشد باید دقت کند که این رفت و آمدها و مهمانی‌های شبانه در اوقاتی نباشد که معمولاً دیگران در آن زمان مشغول استراحت هستند. چرا که رفت و آمد افراد روی پله‌ها سر وصدای زیادی را ایجاد می‌کند که مخل آسایش دیگران است. از سوی دیگر بلند صحبت کردن در راه‌پله‌ها عاملی است که غالباً به آن کم توجهی می‌شود و خود موجب آزار دیگران را فراهم می‌کند. برخی از افراد آنقدر صدای ضبط یا تلویزیون خود را بلند می‌کنند که در آسایش و آرامش دیگران ایجاد اخلال می‌شود. اخیراً دیده شده که برخی از اعضای آپارتمان‌ها برای تبدیل خانه خود به سبک امروزی تصمیم به تخریب صورت قبلی خانه گرفته و به اصطلاح خود دیوار آشپزخانه را کوتاه می‌کنند و یا شومینه نصب می‌کنند که ماهها صدای گوش خراش تیشه و تبر گوش همسایگان را می‌آزارد.
از سوی دیگر خانواده‌های بچه‌دار نیز خود به نوعی موجب آزار دیگران می‌شوند چرا که کودکان آنها با بازی‌های پر سروصدا و دویدن موجب آزار همسایه‌ها در طبقه پایین‌تر می‌شوند.
مشکل دیگر مسأله نظافت ساختمان است. از آنجایی که همه ساختمان‌ها مأمور مخصوص برای نظافت ندارند لذا در بسیاری ا ز مجتمع‌ها مشکل جارو کردن و نظافت آپارتمان وجود دارد و افراد همکاری لازم را در این زمینه به عمل نمی‌آورند. حتی گاهی اوقات در آبیاری درختان نیز با یکدیگر مشکل دارند و هر کس این مسئولیت را به عهده دیگری می‌اندازد. البته مشکلات آپارتمان بسیار بیشتر از این است. ولیکن فرهنگ همسایه‌ها، محل آپارتمان و حتی نوع معماری ساختمان تا حدود زیادی در حل این مشکلات مؤثرند.
علل افت فرهنگ آپارتمان نشینی
همان گونه که قبلاً ذکر شد فرهنگ حاکم بر اندیشه ما فرهنگی اسلامی است و اسلام در تمامی زمینه‌ها و خصوصاً برخورد با همسایه راهکارهای مناسبی ارائه داده است. اما اینکه چرا ما به این راهکارها عمل نمی‌کنیم دلایل مختلفی دارد. شاید مهمترین عامل رعایت نکردن حقوق دیگران، بی‌اطلاعی از عواقب رعایت نکردن حقوق و حتی نا آگاهی نسبت به حقوق همسایه باشد.و شاید رعایت این حقوق در جامعه از ضمانت کافی برخوردار نیست. لذا افرادی با وجود اطلاع از حقوق همسایگان نفع آنی را ترجیح داده و حقوق افراد را زیر پا می‌گذارند. البته علل و عوامل زیاد است اما ما در اینجا به برجسته‌ترین آنها اشاره کردیم. اما راهکارهایی در این زمینه به ذهن می‌رسد که می‌تواند در نهادینه کردن فرهنگ صحیح آپارتمان نشینی مؤثر باشد.
عوامل ارتقاء فرهنگ آپارتمان نشینی
این عوامل از مجموعه‌ای از کارهای فرهنگی و حتی قانونی تشکیل شده که به ذکر آن می‌پردازیم. شاید بهترین اقدام دراین زمینه آگاه کردن افراد به حقوقی باشد که در شرع و قانون ذکر شده و با اجرای آن حقوق همسایگان از آزار یکدیگر در امان خواهند بود.
شیوه خاص ساختمان سازی‌ها گاهی کاملاً اشتباه است و بجای اینکه به آسایش افراد توجه شود به زیبایی آن پرداخته‌اند. از جمله قرار دادن درهای رفت وآمد دو خانواده در کنج دیوار بطوری که اگر هر دو همزمان از خانه خارج شوند به یکدیگر برخورد خواهند کرد.
اگر ساختمان‌ها طوری ساخته شوند که تأسیسات مربوط به آب و برق همسایگان با کنتور جداگانه‌ای نصب شود علاوه براینکه جلو اختلافات زیادی را می‌گیرد بلکه عده‌ای با مصرف زیاده از حق، خرج زائدی را بر مخارج سایر خانواده‌ها تحمیل نمی‌کنند.
برای نظافت آپارتمان میتوان نوبت گذاشت تا در پاکیزگی محیط اخلالی ایجاد نشده و همه افراد نیز دراین زمینه همکاری داشته باشند.
یکی از کارهای مؤثر و مفید در این زمینه تعیین مدیر ساختمان و تشکیل جلسات متعدد با حضور اعضای ساختمان است. مدیر می‌تواند فعالیت اعضاء را کنترل کرده و به آن انتظام بخشد. از طرفی با متخلفین برخورد کند.جلسات منظم ماهانه یا هفتگی با حضور تمامی همسایگان می‌تواند آنها را با مشکلات ساختمان آشنا ساخته و وادار به چاره جویی درجهت حل آن کند.
مدیر ساختمان می‌تواند فردی مطمئن خارج از افراد ساختمان باشد که ماهیانه مبلغی از طرف همسایگان به او پرداخت می‌شود و او در عوض هماهنگی امور ساختمان را به عهده می‌گیرد. حتی این مراقبت می‌تواند 24ساعته وبه نوبت بافرد دیگری صورت گیرد تا در ضمن ورود و خروج افراد نیز کنترل شود.
یکی از راهکارهای مؤثر برای وادار کردن افراد به رعایت حقوق همسایگان برخورد قانونی با فرد متخلف است.که البته در مرحله اول با تذکر و امر به معروف و در مراحل بالاتر با اطلاع دادن به پلیس میتوان به مشکل پایان داد. در هر حال بهترین کار آگاه کردن افراد و تبلیغات دراین زمینه است که می‌تواند توسط آموزش و پرورش و مربیان و روحانیون و خصوصا صدا وسیما و...صورت گیرد آموزش‌های عمومی در دراز مدت همیشه اثر مطلوبی بجا گذاشته‌اند.