نويسنده: علي جواهردهي
جامعه انساني نظامي ساده و در عين حال پيچيده است. افراد يک جامعه لازم است تا نقش‌هاي متفاوت را بگيرند تا خانواده بزرگ به بهترين شکل ممکن، نيازهاي متقابل را بر آورده سازد. بر اين اساس، هر فرد از جامعه با توجه به مهارت ها و ظرفيت هاي خود، نقشي را به عهده مي گيرد که مکمل نقش ديگر افراد جامعه است.
يکي از بخش هاي مهم در حوزه استقلال و امنيت جامعه، نيروي نظامي است. بخشي از جامعه عهده دار اين نقش مي شوند تا در کنار ديگر بخش ها، اهداف کلان و اصلي جامعه را تحقق بخشند.
نويسنده در مطلب حاضر نگاه قرآن به نيروهاي نظامي حکومت اسلامي را تشريح کرده است.
نيروي نظامي، حافظ رکن امنيت جامعه
مهمترين دغدغه انسان، آرامش و آسايش است. از اين رو خوشبختي را به معناي تأمين اين دو مؤلفه در زندگي خود تعريف مي کند. خوشبختي کامل، دست يابي به آرامش و آسايش جاودانه است؛ زيرا در چنين صورتي، همه نيازهاي جسم و روح برآورده مي شود.
آرامش داراي مصاديق متعدد و متنوعي است. از آرامش روحي و دروني گرفته تا آرامش فردي و تا آرامش و امنيت ملي و اجتماعي.
انسان همواره تلاش مي کند تا به هر شکلي به انواع و اقسام آرامش و امنيت دست يابد و با اتخاذ روش ها و سياست هائي آن را تأمين کند.
از آنجا که آرامش دروني و روحي ارتباط تنگاتنگي با آرامش بيروني و امنيت دارد، يکي از حوزه هاي تأمين امنيت و آرامش، آرامش و امنيت جامعه از خطرهاي بيروني است. هر جامعه‌اي مي کوشد تا هر گونه خطري را از خود دور کند. از اين روست که نقشي در هر جامعه تعريف مي شود که از آن به حفاظت و دفاع ياد مي شود. بر اين اساس، گروهي از افراد جامعه اين نقش را به عهده مي گيرند.
اين حفاظت و دفاع از امنيت و آرامش جامعه، گاه نسبت به خطرهاي داخلي و گاه ديگر، نسبت به خطرهاي خارجي است. از اين رو، در هر جامعه اي دو نيروي حفاظتي و دفاعي شکل مي گيرد که بخشي حافظ امنيت داخلي و بخشي حافظ امنيت خارجي جامعه از هر گونه تعرض و خطر احتمالي است. اين گونه است که نيروهاي انتظامي و نظامي در هر جامعه‌اي عهده دار اين مسئوليت و نقش اجتماعي مي شود.
نيروهاي نظامي، به نيروهاي مسلح منظم، ثابت و يا ذخيره زميني، دريائي و يا هوائي و فضائي يک کشور اطلاق مي شود. هدف عمده اين نيرو آن است که از حمله دشمن جلوگيري و يا چنين حمله اي را درهم شکند و يا هر جائي که لازم باشد با دشمن وارد کارزار و رزم شود.(فرهنگ اصطلاحات سياسي - استراتژيک، جفري و رابرت، ترجمه ميرحسين لنگرودي، ص ???)
بنابراين، نيروهاي مسلح يا نيروهاي نظامي، بخش سازمان يافته از يک جامعه است که در راستاي حفاظت و دفاع از امنيت و استقلال آن، عمل مي کند و هر گونه تهديد احتمالي يا واقعي را با ابزارهاي گوناگون و سلاح ها دفع مي کند.
به کارگيري نيروهاي متعارف و نامتعارف
خداوند در آيه ?? سوره انفال، جامعه اسلامي را تشويق مي کند تا با انفاق مالي، نيروهاي نظامي را تشکيل دهند. در اين نيروي نظامي، نمي بايست تنها به نيروهاي متعارف بسنده شود، بلکه زمينه به کارگيري نيروهاي غيرمتعارف نيز فراهم آيد. خداوند از به کارگيري همه آفريده ها در خدمت اهداف الهي سخن به ميان مي آورد.
از آنجا که همه آفريده ها بايد در خدمت اهداف آفرينش به کار گرفته شوند، تفاوتي ميان نيروهاي انساني و غيرانساني در اين راستا نيست. پس لازم است تا انسان به عنوان تسخيرگر موجودات، از پرنده، درنده، چرنده، از پريان و فرشتگان براي اهداف آفرينش بهره گيرد.
بنابراين، نيروي نظامي مي بايست به گونه اي عمل کند تا همه آفريده ها را در راستاي دفاع از امت اسلام به کار گيرد. خداوند به صراحت در اين باره مي فرمايد: وَ اَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ؛ در برابر دشمنان هر آنچه در توان داريد آماده سازيد.(انفال، آيه??)
پيامبران(ع) در نيروي نظامي خويش، پرندگان، چارپايان، درندگان و ديگر آفريده ها را به کار مي گرفتند. آنان افزون بر استفاده و به کارگيري موجودات مرئي از موجودات نامرئي نيز استفاده مي کردند. از اين رو از جنيان و فرشتگان در سپاه آنان حضور داشتند.(نمل، آيه ??؛ انفال، آيات ?? و ??، توبه، آيات ?? و ??، احزاب، آيات ? و ?? و فتح، آيات ? و ?)
اين نيروها در همه بخش هاي نيروهاي مسلح مي توانند با توجه به توانائي و ظرفيت، به کار گرفته شوند. از نيروهاي نامرئي چون جن و فرشته مي توان براي کسب اخبار و اطلاعات و حتي ايجاد رعب در روان و روح دشمنان بهره گرفت؛ چنانکه فرشتگان در جنگ هاي پيامبر(ص) در کنار مسلمانان حضور داشتند و موجبات ترس و رعب دشمنان شده و حتي بر گردن و گرده آنها مي کوبيدند و آنان را ناتوان از حمله و تهاجم مي کردند.(همان آيات)
بهره مندي از همه علوم حتي علوم غريبه و تسخير جن و يا استمداد از فرشتگان از ويژگي‌هاي نيروي نظامي امت اسلام است؛ زيرا همه هستي سپاهيان خداوند هستند و مؤمنان در مسير خدائي شدن، از همه جنود الهي مي توانند بهره مند شوند. بنابراين، تجهيز سپاه اسلام به همه عده و عده (نفرات و ابزارها) امري لازم است.
آماده باش کامل و هوشياري
نيروي نظامي اسلام بايد از ويژگي هاي خاص برخوردار باشد و همان گونه که لازم است از همه افراد و امکانات بهره گيرد، مي بايست همواره در انديشه توان افزائي و بهره وري بيشتر باشد.
نيروي نظامي مي بايست از سوي فرماندهان همواره مورد آزمون و ارزيابي قرار گيرند تا توانشان سنجيده شود و يا براي حمله و جنگ آمادگي لازم را به دست آورند.(بقره، آيه ???)
آماده سازي نيروي نظامي جهت نبردها و برگزاري رزمايش هاي پياپي شامل، پياده روي، حرکت در بيابان ها و جاهاي سخت و دشوار، ايجاد کمبود مصنوعي، سخت گيري در خوراکي‌ها و آشاميدني ها و مانند آن از اختيارات و مسئوليت هاي فرماندهي است و اطاعت سربازان در اين موارد لازم و بايسته است.(آل عمران، آيه ??? و بقره، آيه ???)
نيروهاي نظامي مي بايست همواره در آماده باش کامل و هوشياري تمام باشند و هرگز نسبت به دشمن يا اسلحه و تجهيزات خود غافل نشوند حتي اگر نيروي نظامي بخواهد در کارهاي مهم و اساسي چون نماز حضور يابد، مي بايست همواره هوشياري خود را حفظ کند و در آماده باش کامل باشد.(نساء، آيه ???)
نيروي نظامي مي بايست از افراد کار آزموده و شجاع انتخاب شود، زيرا شجاعت و کارآزمودگي از مهمترين عوامل پيروزي است.(بقره، آيات ??? تا ???)
از نظر فکري و بينشي نيز نيروهاي نظامي بايد مورد آموزش و تربيت قرار گيرند و افرادي انتخاب شوند که نسبت به آخرت ايمان کامل داشته و به لقاي الهي در رستاخيز باور داشته (بقره، آيه ??? و آيات ديگر) و نسبت به دنيا و ماديات آن بي تفاوت باشند؛ زيرا هر گونه دنياطلبي مي تواند عامل در سستي ايشان شود و نه تنها خودشان بلکه موقعيت سپاه اسلام را در خطر قرار دهند.(آل عمران، آيه ???) از اين رو خداوند در اين آيه و نيز آيه ?? سوره نساء، نيروهاي نظامي ارتش اسلام را موظف به دوري از دنياطلبي مي کند.
دنياطلبي نيروهاي نظامي مي تواند از جهات ديگري نيز آسيب زا باشد؛ زيرا هدف از تشکيل نيروي نظامي از سوي جامعه اسلامي، دفاع از حريم اسلام و اهداف انساني است؛ اما اگر نيروي نظامي دنياطلب باشد، ممکن است براي به دست آوردن غنيمت و مال دنيا، از پذيرش اسلام دشمنان خودداري کند و آنان را به قتل برساند و اجازه تسليم به آنها را ندهد.(نساء، آيه ??)
سپاه اسلام بايد از هر گونه غرور به سبب تمرکز قدرت و يا افزايش نفرات و تجهيزات نظامي پرهيز کند؛ زيرا غرور، بزرگترين دام ابليس و شياطين است. غرور موجب مي شود تا دشمن را دست کم بگيرد و زمينه شکست را براي امت اسلام و سپاه فراهم آورد. (توبه، آيه ??)
سپاه اسلام هر چند از امدادهاي غيبي و نيروهاي غيرمتعارف و نامرئي سود مي برد، ولي اين امور نمي بايست عامل غرور سپاه اسلام شود.(همان)
نيروي نظامي امت اسلام، نيروي بازدارنده و دفاعي است. بر اين اساس، در صورت احتمال خطري از سوي دشمن، نخست با تهديد و برگزاري رزمايش ها و ارعاب و ارهاب، دشمن را از هر گونه تهاجم باز مي دارد؛ زيرا هر گونه تهاجمي آثار مثبت و منفي خود را بجا مي گذارد و امکان حرکت صحيح به سوي اهداف بلند و متعالي را کم مي کند. از اين رو ترساندن دشمنان از طريق نمايش و رزمايش در اولويت نخست قرار مي گيرد.(نمل، آيات ?? تا ??)
در صورت عدم واکنش درست و صحيح از سوي دشمن، نيروي نظامي مسلمان موظف است تا دشمن را در ميدان جنگ تار و مار کند(انفال، آيه ??) ولي حق ندارد کساني را که اسير گرفته، بکشد(محمد، آيه ?) زيرا هدف آن است که انسان را به سوي کمال شايسته و بايسته هدايت کند و اسارت، فرصت و بستري مناسب براي روشنگري و هدايت است.
پاکسازي درون نيروي نظامي از هر گونه فتنه انگيزان و اخلال گران، نکته اي است که خداوند در آياتي از جمله آيه ?? سوره توبه به صراحت خواهان آن مي شود؛ چرا که حضور اين گروه، هم موجب حرکت کند آنان در ميدان جنگ مي شود و هم روحيه مؤمنان را کاهش مي دهد. اينان با بهانه جوئي ها مي توانند زمينه شکست سپاه را فراهم آورند. پس لازم است که از همان نخست با برگزاري آزمون علمي و عملي، به ارزيابي و سنجش نيروي نظامي پرداخته و سست ايمان ها و يا عناصر نفوذي و تخريبي و بهانه جو را از نيرو بيرون راند.(توبه، آيه 49)
اهميت جنگ رواني در نيروي نظامي
جنگ رواني لازمه کار نيروي نظامي است. در اين راستا نيروهاي نظامي مي بايست به اين باور برسند که از سوي خداوند و جنود پيدا و نهان او پشتيباني مي شوند و در هر دو صورت پيروزي و شکست ظاهري، در حقيقت ايشان پيروز ميدان هستند؛ زيرا شهادت و داخل شدن به بهشت، خود پيروزي بزرگي براي سپاهيان اسلام است.
از سوي ديگر سپاهيان اسلام بايد قدرت واقعي را در ايمان بدانند و دشمن را هر چند که از شمار عددي و تجهيزات بيشتر هستند، کمتر بيانگارند؛(انفال، آيات ?? و ??) زيرا سپاه اسلام مي بايست ترس و خوف را در دل دشمن اندازد، نه آنکه خود گرفتار ترس شود.
البته اين بدان معنا نيست که سپاه اسلام از قدرت دشمن غافل شود، بلکه به اين معناست که نيروي رواني و روحيه جنگي سپاه اسلام به اندازه اي افزايش يابد که هر بيست مؤمن جنگي در برابر دويست مرد جنگي دشمن قرار گيرد و آنان را تار و مار کند. به سخن ديگر، هر مرد جنگي بتواند در برابر ده نفر مقاومت کند، و آنان را از پا درآورد. اين نوع آرايش جنگي براي مؤمنان استوار ايمان است؛ اما دست کم مي بايست شرايط به گونه اي باشد که هر مؤمن جنگي با روحيه بتواند در برابر دو نفر مقاومت و ايستادگي کرده و او را از پا درآورد. خداوند در آيه ?? سوره انفال مي فرمايد: اي پيامبر، مؤمنان را به جهاد برانگيز و بدان که اگر از شما بيست تن شکيبا باشند، بر دويست تن غلبه خواهند کرد و اگر از شما صدتن باشند بر هزار تن از کافران غلبه مي کنند، چرا که اينان قومي هستند که چيزي در نمي يابند.
و در آيه ?? سوره انفال نيز به مؤمنان تخفيف داده و مي فرمايد: اينک خداوند بر شما آسان گرفت و معلوم داشت که در شما ضعفي هست، در اين صورت اگر از شما صدتن شکيبا باشند بر دويست تن غلبه مي کنند و اگر از شما هزار تن باشند، به توفيق الهي بر دو هزار تن غلبه مي کنند و خداوند با شکيبايان است.
از نظر قرآن، ايمان نيروي نظامي، مهم ترين نقش را در موفقيت و پيروزي سپاه اسلام ايفا مي کند؛ از اين رو نيروي نظامي مؤمن و معتقد هر چند اندک، مي تواند بر نيروي نظامي بزرگ و بي انگيزه و ايمان پيروز شود.(انفال، آيه ??؛ و نيز بقره، آيه ???)
نکته اي که نبايد از آن غافل شد، اين است که دشمن ممکن است کافر باشد، ولي کافري با انگيزه باشد، آنچه مي تواند مقاومت دشمن را شکننده کند، بي انگيزگي دشمنان و کافران است، زيرا ممکن است که کافر با آنکه اعتقادي به قيامت ندارد و مرگ را پايان کار و راه مي‌داند، ولي انگيزه اي قوي براي مبارزه با سپاه اسلام داشته باشد که برخاسته از وسوسه هاي شيطاني و يا هواهاي نفساني باشد. پس نمي بايست دشمن را دست کم گرفت.
جنگ رواني همان اندازه که مي تواند انگيزه سپاه اسلام را افزايش دهد، مي تواند روحيه دشمن را خرد و شکننده کرده و انگيزه هايش را از بين ببرد.
برگزاري رزمايش ها و اجراي مراسم سان و بازديد از توان رزمي و تجهيزات سپاه و نمايش آن از طريق رسانه ها مي تواند در ايجاد اين روحيه بسيار مفيد و سازنده باشد. از اين رو خداوند از فرماندهان و حاکمان اسلامي خواسته است تا با سان ديدن از نيروي نظامي و بررسي وضعيت آنان، جنگ رواني را تقويت کنند(ص، آيات ?? تا ??).
نيروي نظامي اسلام بايد بداند که منشأ همه پيروزي ها خداوند است(آل عمران، آيه ???، انفال، آيات ?? و ??) و سنت الهي بر اين قرار گرفته که نيروهاي مؤمن و رباني را بر دشمنان پيروز گرداند.(فتح، آيات ?? و ??) همين باور خود در جنگ رواني بسيار مؤثر است.
صبر و فهم عيمق، از مهمترين ويژگي هاي سپاه اسلام است؛ لذا لازم است به حوزه آموزش و تربيت نيروي نظامي توجه خاص شود تا افزون بر اينکه انسان هاي صابر و فهيم انتخاب شوند، آموزش هاي خاص نيز ببينند؛ زيرا اين امور نقش مؤثر و کارآمدي در پيروزي نظامي ايفا مي‌کند.(انفال، آيات ?? و ??)
فريب دشمن از ديگر ابزارهاي جنگ رواني است که مي بايست سپاه اسلام در پيش گيرد. گاه لازم است تا دشمن از توان جنگي سپاه آگاه نباشد. اگر قبل از حمله بايد با ارهاب و ارعاب، ترس در دل دشمن انداخت تا هوس تجاوز نکند، ولي در زمان حمله مي بايست اصل غافلگيري و فريب دشمن را مورد توجه قرار داد. گاه لازم است تا دشمن گمان برد که شناخت کاملي از توان نيروي سپاه اسلام دارد و براساس آن برنامه ريزي کند، ولي در ميدان عمل با امري ديگر مواجه شود. خداوند در اين باره در آيه ?? سوره انفال مي گويد نيروي نظامي دشمن مي‌بايست گمان کند که نيروي نظامي سپاه اسلام اندک است تا با يک پيش فرض هاي نادرست گام در ميدان گذارد و سپاه اسلام آنها را در ميدان، غافلگير کند و شکست را بر آنان تحميل نمايد.
يکي از ابزارهاي مهم در جنگ رواني، فرصت بازگشت به دشمن براي توبه و تسليم است. دشمن بايد باور کند که اگر شکست بخورد يا تسليم شود، کشته نمي شود و زمينه براي بقاي او وجود دارد. اگر دشمن به اين باور برسد که اگر تسليم شود و يا شکست بخورد به طور کامل نيست و نابود مي شود، مقاومت خود را افزايش مي دهد. از اين رو خداوند کشتن اسير را ممنوع کرد و مسئله بردگي، فديه و اسارت را مطرح مي سازد تا امکان تسليم را در دشمن افزايش دهد و اميد به زندگي را در آنان زنده نگه دارد تا تسليم را برابر با مرگ ندانند و تا پاي مرگ مقاومت نکنند.
نظم و اطاعت پذيري از فرماندهان(صف، آيه ?)، اجازه مرخصي به رزمندگان در يک چارچوب قانوني و منظم و سازمان يافته و برنامه ريزي شده(احزاب، آيه ??)، حرکت منظم و يکپارچه براساس دستور فرماندهي(نساء، آيه ??) و پرهيز از هرگونه اختلاف (آل عمران، آيه ??? و انفال، آيات ?? و ??)از ديگر ويژگي هاي سپاه اسلام است.
خداوند در آيات پيش گفته بر لزوم اتحاد ميان نيروهاي نظامي و پرهيز از هر گونه نزاع تأکيد مي کند و آرامش نيروهاي نظامي را بسيار مهم و اساسي براي پيروزي مي داند(انفال، آيات ?? و ??) زيرا هرگونه تشتت و تفرقه ميان نيروها يا در روحيات افراد مي تواند تأثيرات مخربي بر سپاه بجا گذارد و آنان را از پيروزي دور سازد.
سخن درباره ويژگي هاي نيروهاي نظامي و صفات و خصوصيات سپاه اسلام بسيار است ولي در اينجا به همين خصوصيات بسنده مي شود.
روزنامه كيهان، شماره 21601 به تاريخ 29/1/96، صفحه 8 (معارف)