بررسی دلايل اهميت نماز صبح و راه های پيشگيری از قضا شدن آن
نويسنده: حسن هرمز
نماز صبح نسبت به ديگر نمازهاي يوميه نقش به سزايي در تقويت بعد معنوي انسان دارد. همچنين به لحاظ ارزش زماني و تأثيرگذاري آن در استجابت دعا جايگاه ويژه اي دارد. شايد برخورداري از شرايط ويژه از بعد زمان فلق و صبح صادق آن را بااهميت تر کرده است.
در واقع نماز صبح، پيروزي نفس رحماني بر هوي و هوس شيطاني است. زماني که شيطان در تلاش است تا مانع بيدار شدن انسان مؤمن، براي اقامه نماز شده و همواره او را دعوت مي کند تا در خواب ناز بماند، از اين رو نماز صبح شرايط سخت تري براي مبارزه با شيطان داشته و پيروزي در اين ميدان، لذت و حلاوت بي شماري دارد و در نتيجه ثواب اخروي و سودمندي بيشتري بر آن مترتب است اما برخي دلايل اهميت نماز صبح عبارتند از:
مشهود ملائکه بودن
قرآن کريم در اين باره مي فرمايد: «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُودا»(1) قرآن فجر (نماز صبح)، مشهود فرشتگان شب و روز است! قرآن به معني چيزي است که قرائت مي شود و قرآن فجر روي هم رفته اشاره به نماز فجر است(2) آيه فوق مي گويد: نماز صبح مورد مشاهده است، اکنون اين سؤال پيش مي آيد که مشاهده چه کساني؟
رواياتي که در تفسير اين آيه به ما رسيده(3)مي گويد: نماز صبح مشهود ملائکه شب و روز است، زيرا در آغاز صبح فرشتگان شب که مراقب بندگان خدايند جاي خود را به فرشتگان روز مي دهند و چون نماز صبح در همان آغاز طلوع انجام مي گيرد هر دو گروه آن را مشاهده کرده و بر آن گواهي مي دهند.
در روايت ديگر، امام صادق(ع) در پاسخ اسحاق بن عمار مي فرمايند: وقتي بنده اي نماز صبح را هنگام طلوع فجر بخواند دو بار براي او نوشته مي شود، هم ملائکه شب آن را ثبت مي کنند و هم ملائکه روز.(4)
بنابراين اگر انسان توجه کند که نماز صبح چنين عظمت و خصوصيتي دارد، هرگز به خود اجازه نخواهد داد که نماز صبح او قضا شود و اگر انجام نماز صبح از زمان طلوع فجر بگذرد و يک ساعت يا نيم ساعت بعد از طلوع فجر خوانده شود، ديگر اين اثر و اين خصوصيت را نخواهد داشت. اگر کسي مي خواهد نمازش مورد شهادت و نظر ملائکه شب و روز باشد، بايد آن را اول طلوع فجر که هنگام صعود و عروج ملائکه شب به آسمان و وقت نزول ملائکه روز بر زمين است بخواند تا اين دو گروه از فرشتگان نماز او را ثبت کنند، برادران و خواهران ايماني حتماً نسبت به نماز صبحشان مقيد باشند و در آن سهل انگاري نکنند. بدانند آثار بزرگ و برکات فراواني در نماز اول وقت صبح وجود دارد.
يک بار نماز صبح قضا نشده
در زمان حيات آيت الله فاضل لنکراني، پيرمردي از کشور آذربايجان خدمت ايشان آمده بود، نکته اي را گفت که واقعاً جاي تعجب داشت و به حال او بايد غبطه خورد. آن پيرمرد گفت در تمام دوران کمونيستي يک بار نماز صبح او قضا نشده است، اين چه لذتي دارد، فردي که 70 80 سال عمر کرده وقتي به گذشته خود نگاه مي کند و مي خواهد به اعمالش نمره بدهد، به نماز خود مي نگرد مي بيند، الحمدلله هيچ يک از نمازهايش قضا نشده و اگر همين لحظه از دنيا برود نمازي بر ذمّه او وجود ندارد. اما برخي ديگر از انسان ها که سن کمتري هم دارند وقتي به گذشته خود نگاه مي کنند مي بينند برخي از نمازهايشان قضا شده! حالا به جاي اينکه به سرعت مبادرت به قضاي آن کرده و تکليف خود را انجام دهند، آن را به امروز و فردا واگذار مي کنند تا پايان عمرشان فرا مي رسد و موفق به انجام قضاي آن هم نمي شوند، بعد از مرگ هم معلوم نيست ورثه او اين کار را انجام بدهند.
بنابراين نسبت به گذشته خود تأمل کنيم، اگر احتمال مي دهيم نمازي از ما فوت شده حتماً آن را قضا کنيم. آيه شريفه «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُوداً» يادمان باشد، شب که مي خواهيم بخوابيم از خداي تبارک و تعالي استمداد کنيم، خدايا تو خودت ما را براي نماز صبح بيدار کن، خدايا تو عنايت کن و ما را به محفل نوراني خود و به بزم عاشقان و مناجات کنندگان خودت راه بده، شما امتحان کنيد، بزرگان ما بارها فرمودند نمي شود انسان شب از خدا طلب کند، حتي نماز شب را، اما موفق به نماز شب نشود، به جاي اينکه به اين و آن سفارش کنيم که ما را براي نماز صبح بيدار کنيد از خدا و ملائکه الهي بخواهيم، از آنهايي که دائماً بيدارند و توجه دارند.
حال اگر واقعاً دغدغه داشته باشيم، چنانچه يک روز صبح از خواب بلند شويم و ببينيم نيم ساعت از اذان گذشته، بگوييم عجب! ملائکه شب رفتند و شاهد نماز امروز نبودند و اين چه خسارت بزرگي است! اگر يک مقدار اين حال را در خود ايجاد کنيم مطمئن باشيد که هميشه هنگام اذان صبح براي نماز و مناجات با خداي تبارک و تعالي بيدار هستيم، معناي اين آيه را همه بدانند و به ذهن بسپارند، در حال راه رفتن اين را با خود زمزمه کنند(5).
تأکيد برگزاری نماز صبح به جماعت
يکي ديگر از دلايل اهميت نماز صبح تأکيد برگزاري نماز صبح به جماعت است، امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل مي فرمايند: هر کسي نماز صبح و عشا را با جماعت به جا آورد، در تحت نگهباني و ذمه خدا قرار مي گيرد و هر کس به او ستم کند، گويا خدا را ستم کرده است و هر کسي او را تحقير کند، همانا خدا را تحقير کرده است.(6)
رسول خدا(ص) فرمودند: «وَ لَوْ عَلِمُوا الْفَضْلَ الَّذِي فِيهِمَا لَاَتَوْهُمَا وَ لَوْ حَبْواً»(7)؛ اگر فضيلت خواندن نماز صبح و عشا (با جماعت) را بدانند، به سوي آن مي آيند، هر چند با زانوها و دست ها باشد و در حديثي ديگر مي فرمايند: هر کس نماز مغرب و عشا و صبح را در مسجد با جماعت بخواند، گويا تمام شب را احيا نگه داشته.(8)
رسول خدا(ص) روزي پس از اداي نماز صبح در مسجد رو به اصحاب کرده و از حال مردمي که نامشان را يک به يک برد، پرسيد که آيا اينان به جماعت حاضر شده اند؟ اصحاب عرض کردند: نه يا رسول الله! حضرت با تعجب پرسيد: آيا غايبند؟ بعد فرمودند: به راستي که هيچ نمازي بر منافقان از اين نماز صبح و نماز عشا، دشوارتر نخواهد بود.(9)
اهتمام بزرگان به نماز صبح
هنگامي که امام حسن عسکري(ع) در بستر بيماري بود و آخرين لحظات عمر شريفش را سپري مي کرد مقداري داروي جوشانده خدمت حضرت آوردند تا ميل فرمايند، حضرت فرمودند: وقت نماز صبح است. اول مقداري آب بياوريد تا وضو بگيرم و نماز بخوانم. آب آوردند و امام وضو گرفت و نماز صبح را بجا آورد و لحظاتي بعد روح مقدسش به عالم بقا پرواز کرد.(10)
امام خميني (ره) در خاطره اي از خودشان مي فرمايند: شب بعد از دستگيري در مسير راه به سمت تهران به سربازان گفتم: نماز صبح نخوانده ام و يک جايي نگه داريد که من وضو بگيرم، گفتند ما اجازه نداريم، گفتم شما که مسلح هستيد من اسلحه اي ندارم، ضمناً چند نفر هستيد من تنها هستم، کاري نمي توانم بکنم، گفتند: ما اجازه نداريم، فهميدم اصرار فايده اي ندارد. گفتم خوب اقلاً نگه داريد تا من تيمّم کنم، گوش کردند و ماشين را نگه داشتند و اجازه پياده شدن به من ندادند.
من همين طور که توي ماشين مأمورين نشسته بودم از توي ماشين خم شدم و دست خود را به زمين زدم و تيمم کردم، نمازي که خواندم پشت به قبله بود چرا که از قم به تهران مي رفتيم و قبله در جنوب بود نماز با تيمم و پشت به قبله و ماشين در حال حرکت اين طور نماز خودم را خواندم، شايد همين دو رکعت نماز من مورد رضاي خدا واقع شود.(11)
عوامل موفق نشدن به نماز صبح
مرحوم آيت الله حاج شيخ حسنعلي اصفهاني معروف به نخودکي در وصيت خود به فرزندش مي گويد: اگر آدمي چهل روز به رياضت و عبادت بپردازد، ولي يک بار نماز صبح از او فوت شود، نتيجه آن چهل روز عبادت بي ارزش و نابود خواهد شد، اما نمازي که اين قدر اهميت دارد و چنين آثاري دارد چرا برخي افراد با اينکه ديگر نمازهايشان را مرتب مي خوانند نماز صبحشان قضا مي شود و نسبت به قضاشدن آن نگراني ندارند؟ به عبارت ديگر عوامل سلب توفيق از نماز صبح چيست؟
عوامل سلب توفيق از نماز صبح به دو گروه عمده دسته بندي مي شود:
الف: عوامل مادی: که برخي از اين عوامل شامل موارد ذيل است:فقدان برنامه ريزي و نظم در زندگی
از مهم ترين عوامل مادي که مانع از توفيق درک نماز صبح مي شود، فقدان برنامه ريزي و نظم در زندگي است، مانند فقدان برنامه اي منظم براي خواب و يا عدم برنامه ريزي جهت قضا نشدن نماز صبح و يا ايجاد مشغله هاي پراکنده و فراتر از توانايي هاي خود که نتيجه اي جز ايجاد خستگي مفرط ندارد.
پرخوری در شب
علت ديگر براي خواب طولاني و سنگين، پرخوري در شب است، حضرت عيسي(ع) خطاب به بني اسرائيل فرمودند: «اي بني اسرائيل! خوردن خود را زياد نکنيد، زيرا هرکس بر خوردن خود بيفزايد، بر خوابيدن خود هم مي افزايد و هر کس که بر خواب خود بيفزايد، از نماز کم مي گذارد و در نتيجه در زمره غافلان نوشته مي شود.(12)
آيت الله خوشبخت درباره برخي کارهايي که موجب قضا شدن نماز صبح شده مي فرمايند: آدم شب زياد پاي تلويزيون بنشيند، غذاي چرب هم بخورد، شب هم کوتاه باشد، طبيعي است که ديگر بيدار نمي شود، از ايشان پرسيدند: حالا اگر بخواهد بيدار شود چه کار بايد بکند؟ ايشان پاسخ دادند: بايد مقدماتش را فراهم کند. مقدمات يکي اش همين است، زود بخوابد، پاي اين تلويزيون ننشيند، غذاي چرب نخورد، درست مي شود ان شاء الله، بنابراين واجب است بر اين آدم اين کارها را بکند و الّا مبتلا به گناه قضاشدن نماز صبح مي شود.
ب: عوامل معنوی ضعف در خداشناسی
يکي از مهم ترين عوامل معنوي که موجب مي شود تا انسان نسبت به نماز صبح اهميت ندهد، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وي است، فرض کنيد اگر با يکي از مسئولان که حل مشکلتان در دست اوست قراري گذاشته ايد و يقين داريد که وي در همان ساعت مقرر منتظر شما است، آيا واقعاً شب به راحتي مي خوابيد و دير بر سر قرار حاضر شده و يا با کسلي با وي مواجه مي شويد؟
اگر انسان واقعاً نسبت به الطاف الهي کمترين معرفتي داشته باشد و بداند که کسي که در نماز با او صحبت مي کند، هماني است که او را از نيستي به دنيا آورده و تمامي نعمت هاي خود را نيز بر او ارزاني داشته تا به نهايت کمال و درجات بالاي بهشتي دست پيدا کند و او هماني است که اختيار کمي و زيادي روزي اش را دارد؛ هماني است که مرگ و زندگي اش در يد قدرت اوست، با اين حال آيا نسبت به نماز با بي حالي برخورد خواهد کرد و يا آنکه سر از پا نشناخته و با تمام وجود به اقامه نماز عاشقانه خواهد پرداخت.
گناه
اعمال و رفتاري که انسان در طي روز انجام مي دهد نقش بسيار مهمي در توفيق انسان نسبت به عبادات دارد؛ يعني هر چه در طي روز کارهاي شايسته از انسان سر بزند، توفيقات انسان نيز براي اعمال خوب ديگر بيشتر فراهم مي شود و هر چه به گناه آلوده شود توفيق اعمال خوب از وي سلب مي شود، لذا بايد نسبت به اين مسئله بسيار حساس بود تا به واسطه گناه درک لذت سحرخيزي را از دست نداد، از آيت الله بهجت سؤال شد: چه کنيم تا نماز صبحمان قضا نشود؟ در پاسخ فرمودند: کسي که باقي نمازهايش را در اول وقت بخواند؛ خدا او را براي نماز صبح بيدار خواهد کرد.
از:فارس
1- اسراء: 78.
2- تفسير نمونه ذيل آيه.
3- الکافي ط - الاسلامية، ج8، ص: 341.
4- الکافي ط - الاسلامية، ج3، ص: 283.
5- اسرار و آداب نماز 219.
6- المحاسن، ج1، ص: 52.
7- من لايحضره الفقيه، ج1، ص: 377
8- وسائل الشيعه، ج8، ص: 295.
9- المحاسن، ج1، ص: 84.
10- منتهي الامال، ج2، ص412.
11- امام در سنگر نماز، ص13.
12- مجموعة ورام ج1، ص: 47
روزنامه كيهان، شماره 21298 به تاريخ 16/12/94، صفحه 6 (معارف)