كلمات كليدي : هجرت، مكه، غار ثور ، مدينة النبي،مهاجرين، پيامبر (ص)، قريش، مشركان، يثرب
هَجْر در لغت «ضد وصل» آمده است. «جدائی و ترک» اصلی‌ترین معنای این لغت را تشکیل می‌دهد چه این جدائی به زبان باشد چه قلب و یا بدن. به کسی که مسکن خود را رها کرده و به طرف قوم دیگری می‌رود می‌گویند: «هاجر قومَهُ». معنای اصطلاحی این کلمه هجرت از مکه و سایر نقاط (دارالشرک) به مدینه (دارالسلام) است.
گاه ذاهب را معادل مهاجر گرفته‌اند. قرآن از زبان ابراهیم (ع) می‌فرماید:
« إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّی سَیَهْدِینِ » (صافات/99)
«من به سوی پروردگارم رهسپارم زود است که مرا راهنمائی کند.»
در تاریخ و آموزه‌های اسلامی هجرت از جایگاه خاص و منزلتی بزرگ برخوردار است. خداوند مهاجرین مسلمان را این چنین ستوده است:
«و هر که در راه خدا هجرت کند، در زمین اقامت‌گاه‌های فراوان و گشایش‌ها خواهد یافت، هر کس مهاجرت کند در راه خدا و پیامبر او، و از خانه‌اش بدر آید، سپس مرگش در رسد پاداش او قطعاً بر خداست و خدا آمرزندۀ مهربان است». (نساء/100)
نیز کسانی را که به خاطر هجرت نکردن و باقی ماندن در وطن خود مورد نکوهش پروردگار واقع شدند:
« آنها که ایمان آوردند و مهاجرت نکردند، هیچ گونه ولایت [دوستى و تعهّدى] در برابر آنها ندارید تا هجرت کنند» (انفال/72)
روح هجرت گریز از تاریکی به روشنائی و از بی‌دینی به دینداری و از نافرمانی به فرمانبری و از گناه به پاکی است. هجرت درخشنده‌ترین برنامه‌ای بود که در اسلام حیثیت یافت و آن را اختصاص به زمان رسول خدا (ص) ندانست. زیرا در هر عصری و زمانی و مکانی اگر همان شرایط مخصوص به صدر اسلام فراهم آمد مسلمین موظف به هجرت هستند و الّا در برابر خداوند عذری ندارند:
«أَلَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِیهَا» (نساء/97)
«مگر زمین خدا وسیع نبود تا در آن مهاجرت کنید»
از این رو بود که پیامبر (ص) به دنبال سخت‌گیری‌های قریش و با فراهم شدن زمینه برای هجرت دستور یافت تا برای حفظ اساس اسلام و از مشرکان و معاندان فاصله بگیرند و بهترین محل را، که مدینه بود، انتخاب نمودند این جریان با عقد پیمان‌نامه میان یثربیان و حضرت پیامبر (ص) به وقوع پیوست و مسلمانان گروه گروه به مدینه رهسپار شدند.
پیامبر اکرم (ص) نیز خود بعد از اینکه اکثر قریب به اتفاق مسلمانان عازم مدینه شدند دستور آمد شخص حضرت هم هجرت کنند.
این واقعه مصادف بود با شب اول ربیع‌الاول سال 14 بعثت و پیامبر بدون آنکه مشرکان او را ببینند از جلوی آنها گذشت و راه غار ثور را در پیش گرفت و برخلاف تصور مشرکان می‌دانستند رسول خدا (ص) در مدینه نیز به مسلمانان خواهد پیوست. خلاف جهت مدینه به طرف جنوب مکه حرکت کرد و این ترفند مدتی مشرکان را در تعقیب پیامبر معطل کرد. حضرت سه روز در غار ثور توقف کردند و شب چهارم ربیع‌الاول پیامبر (ص) همراه ابوبکر، عامر بن فهیره و یک نفر راهنما راه مدینه را در پیش گرفته و بعد از طی مسافت بین مکه و مدینه روز دوشنبه دوازدهم ربیع‌الاول وارد آن شهر شدند. گفتنی است مدینه قبلاً یثرب نام داشت به پاس ورود حضرت پیامبر به «مدینة النبی» تغییر نام یافت.