كلمات كليدي : مشاهده، زمينه يابي، متغير، گواه، روش باليني، روان كاوي، محرك و پاسخ، متغير، آزمودني، روان شناسي عمومي
نویسنده : مهدي عبادي
در اکثر دانش‌ها، حقیقت با به‌کارگیری روش‌های علمی[1] به دست می‌آید. البته روش‌های پژوهشی آنها یکسان نیستند بلکه هر دسته از آنها به روش خاص خود تحقیق می‌شوند. روان‌شناسی نیز که یکی از پردامنه‌ترین و کوشاترین علوم انسانی است، دارای روش علمی خاص خود است و همین روش علمی است که به کار می‌آید تا مطالعه علم رفتار را از دشواری برهاند. آنچه علم را تعریف می‌کند موضوع تحقیق آن نیست بلکه روش تحقیق آن است. علمی بودن یا نبودن رویکرد مهم است. در انتخاب شیوه پژوهش، روش‌هایی وجود دارد که در کسب، طبقه‌بندی، کاربرد و ارزش اطلاعات از لحاظ توانایی تشخیص متفاوتند.[2] عمده‌ترین روش‌های تحقیق در روان‌شناسی عبارتند از:
روش مشاهده طبیعی[3]
مطالعه رفتار موجود زنده در وضع کاملا طبیعی انجام می‌گیرد. آزمایش‌گر نباید هیچ‌گونه مداخله‌ای در وقوع رفتار داشته باشد، بلکه همچون ناظری تیزبین چگونگی و دگرگونی‌های رفتار را گزارش می‌کند. چون روش مشاهده طبیعی مستلزم دقت نظر و برداشت درست از رفتار در موقعیت طبیعی است، گاهی زمانی طولانی به خود اختصاص می‌دهد؛ مانند مطالعه رفتار کودک طی دوازده سال. اگر مشاهده با دقت و بدون پیش‌داوری به‌عمل‌آید می‌توان از آن فرضیه ساخت و نیز آن را در اوضاع مشابه تعمیم داد. روش مشاهده طبیعی را نمی‌توان در همه آزمایش‌های روان‌شناسی به‌کار برد زیرا مطالعه برخی از رفتارها از راه کنترل و آزمایش نتیجه‌بخش است.[4]
روش زمینه‌یابی[5]
این روش برای مطالعه موضوعاتی به‌کار می‌رود که محقق قصد تغییر یا دستکاری متغیرها را ندارد و اطلاعات را به همان صورتی که هستند به دست می‌آورد. برای مطالعه نگرش‌ها و نظرات آزمودنی‌ها با ابزار مصاحبه و پرسش‌نامه از روش زمینه‌یابی استفاده می‌شود.[6]
روش آزمایشی[7]
در این روش معتبر، اطلاعات حاصل بر پایه تجربه‌های عینی و آزمایشگاهی به دست می‌آید. این روش مرز بین حقیقت و مجاز و درست و نادرست در بسیاری از مسایل روان‌شناسی را تعیین می‌کند. اگر بخواهیم اثر عاملی را در عوامل دیگر بسنجیم آن را متغیر و عامل یا عوامل دیگر را ثابت نگه می‌داریم. محرک و پاسخ، متغیر وابسته، گروه آزمایشی، گواه و آزمودنی از ابزار لازم در این روش هستند.
روش بالینی(مطالعه موردی)[8]
روش کلینیکی یا بالینی بیشتر توسط روان‌شناسان بالینی، روان‌پزشکان، مددکاران اجتماعی، مشاوران و راهنمایان تربیتی به‌کار گرفته می‌شود. هدف از این روش کسب اطلاعات و تشخیص علت‌ها است. در این روش مطالعه به صورت فردی انجام می‌گیرد. بنابراین آنچه معلول علت خاصی است کلیت ندارد و به علت تفاوت‌های فردی نمی‌تواند تعمیم یابد و دیگران را نیز دربرگیرد. با این همه روش بالینی یکی از متداول‌ترین روش‌هایی است که در روان‌شناسی غیرعادی، رفتار نابهنجار و عقب‌ماندگی ذهنی و تحصیلی به‌کار می‌رود و وسیله موثری برای تشخیص است.
روش آماری[9]
در برخی از پژوهش‌های روان‌شناسی مانند سنجش رغبت‌ها، گرایش‌ها، هوش، حافظه، شخصیت اجتماعی، عاطفی و اخلاقی و هنگامی که همه افراد از نظر ویژگی مورد آزمایش بین صفر و صد قرار می‌گیرند، به‌کار می‌رود. روش آماری گاه برای توضیح و نتیجه‌گیری روش‌های چهارگانه پیشین نیز به‌کار می‌رود. در این روش به ترتیب این اعمال انجام می‌شود: شمارش، طبقه‌بندی، تعیین همبستگی، توضیح و تغییر نتایج. در واقع روش آماری فرضیه‌های روانی را از صورت کیفی به شکل کمی درمی‌آورد و با اعداد، ارقام و نمودار نمایش می‌دهد.[10]
روش روان‌کاوی
در روان‌کاوی روی این نکته تکیه می‌شود که پدیده‌های آگاه تنها بخش کوچکی از مجموعه روان را تشکیل می‌دهند. بنابراین هدف روان‌شناس این خواهد بود که ماهیت پدیده‌های ناآگاه را با روش تداعی آزاد(عنوان روش اصلی فروید) کشف کند. زیرا معتقد است که این پدیده‌ها پویایی خاصی دارند و اثر آنها بر رفتار انسان بیشتر و شدیدتر از پدیده‌های آگاه است و به این طریق حقیقت را کشف می‌کند. علاوه بر اینها، روش‌های دیگری مانند طولی و عرضی، تاریخچه زندگی فرد و درون نگری نیز وجود دارد که کم‌وبیش در موارد خاصی به‌کار می‌رود.[11]