پرهيز از نقل ظنّيات
معصومان(ع) در تبليغ دين از کلام وحي و امور عقلي قطعي استفاده مي کردند و از نقل ظنّيات و اموري که بر پايه علم و عقل استوار نبود پرهيز داشتند.
روش آنان در تبليغ چيزي جز آن چه خداوند متعال دستور داده است نبود. قرآن کريم از نقل و پذيرفتن سخنان غير علمي نهي مي فرمايد:
«وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولـئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً.»[1]
و در آيه اي ديگر ضمن مذمت اکثريتي که از ظنّ و گمان پيروي مي کنند، جايگاه گمان را سُست و ناپايدار معرفي مي کند:
«وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنًّا إَنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا.»[2]
آثار مکتوب و منقول از اهل بيت(ع) به خوبي بيانگر اين است که ايشان از نقل مطالب مبتني بر ظنّ و گمان پرهيز داشتند. به همين جهت با قاطعيت اعلام مي کردند که؛ اگر چيزي از ما شنيديد بر قرآن کريم و عقل صحيح عرضه کنيد، اگر مخالف آن ها بود از ما نيست.[3]
پيروان اهل بيت(ع) و مبلّغان مکتب نوراني اسلام به اين اصل مهمّ در سيره تبليغي معصومان(ع) بايد توجه ويژه بنمايند؛ زيرا در عصر حاضر طرفداران ليبراليسم به همه چيز با ديد ترديد مي نگرند و در صدد تشکيک در مسائل بنيادين اسلام هستند. طرح مطالب سُست و غير متقن زمينه سوء استفاده از آن ها را براي دشمنان و مخالفان فراهم مي آورد.[4]
تبليغ دين از واجباتي است که قالب خاصي در اسلام براي آن ديده نشده است؛ بلکه نتيجه کار يعني انتقال پيام اهميت دارد. بنابراين استفاده از ابزارهاي مشروع و جذّاب از ضرورت هايي است که در طول تاريخ مطرح بوده و در عصر حاضر ضرورتِ مضاعف پيدا کرده است.
در اين باره معصومان(ع) از امکانات هنري که در اختيار داشتند به خوبي بهره مي گرفتند.
قرآن کريم به عنوان معجزه جاويدان پيامبر اعظم(ص) علاوه بر اين که از نظر محتوا بسيار غني است از نظر فصاحت و بلاغت و ترکيب کلمات فوق العاده زيبا و دلنشين است و خداوند متعال از قرآن به «اَحسَن الحديث» ياد کرده است.[5]
ائمه(ع) قرآن را با آهنگ خوش و جذّاب تلاوت مي کردند[6] و به مؤمنان سفارش مي نمودند قرآن را زيبا و با لحن و آواز خوش تلاوت کنند:
«زينوا القرآن باَصواتِکم»[7]
اين خصيصه در امر تبليغ چنان مؤثر است که پيامبران الهي همگي خوش صدا بوده اند؛ چنان چه امام صادق(ع) مي فرمايد:
«ما بَعَثَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِياً اِلّا حَسَنَ الصَّوت»[8]
سخنراني هاي اميرمؤمنان(ع) به قدري زيبا و دلپذير بوده است که برخي راز ماندگاري آن ها را مديون زيبايي و فصاحت خطبه ها و نامه هاي حضرت(ع) مي دانند. نهج البلاغه که از زمان تدوين آن به صورت کتاب، بيش از هزار سال و از زمان انشاء خطبه هايش، حدود هزار و چهارصد سال مي گذرد، هم چنان جايگاه عالي خود را حفظ کرده است.
شهيد مطهري(ره) در اين باره مي گويد: «يک وقت استقصا کردم از قديم و جديد، از همان زمان اميرمؤمنان(ع) تا عصر جديد و امروز، ديدم همه ادبا و فصحاي عرب در مقابل کلمات اميرمؤمنان(ع) از نظر فصاحت و بلاغت خضوع دارند... در مورد خطبة الغراي ايشان که ظاهراً در صحرا انشاء کرده اند، نوشته اند؛ وقتي کلام امام خاتمه يافت، مردم هم چنان در حال گريه بودند. مردي به نام «همام» از اميرمؤمنان(ع) وصف پرهيزکاران را طلبيد، امام ابتداء از بيان تفصيلي امتناع کرد و فقط دو سه جمله گفتند. همام گفت: اين مقدار کافي نيست، من ذکر کامل سيماي پرهيزکاران را از شما تقاضا دارم. امام(ع) ناگهان لب به بيان تفصيلي گشودند و از نحوه گذران روز و شب شان، از خوراک و پوشاک و معاشرتشان، از عبادت و تلاوت و رياضت شان پرده برداشتند، و ضمن بيان چهل جمله يکصدو سي وصف براي متقيان برشمرد. همام در حالي که هم چنان سراپاگوش بود و هر لحظه التهابش افزون مي شد، ناگاه ناله اي سرداد و قالب تهي کرد. سپس اميرمؤمنان(ع) فرمود: «هکذا تصنع المواعظ البالغة باهلها»[9] سخن اگر رسا و دل اگر قابل باشد، چنين مي کند.»[10]
هم چنين خطبه هاي امام حسين(ع) از مکّه تا کربلا فوق العاده مهيج، احساسي، زيبا و فصيح و بليغ بوده است. امام حسين(ع) تنها کسي است که خطبه هاي او توانسته است با خطبه هاي اميرمؤمنان(ع) رقابت کند. حتي برخي گفته اند: خطبه هاي امام حسين(ع) در روز عاشورا برتر از خطبه هاي حضرت امير(ع) است.
پيامبر اکرم(ص) در دستگاه تبليغاتي خود چندين شاعر داشت که يکي از آن ها «حسّان بن ثابت» است. ائمه(ع) شاعراني که آموزه هاي ديني را در لباس زيباي شعر به مردم مي آموختند، مي ستودند و تشويق مي کردند.
سيره اهل بيت(ع) نشان مي دهد آنان در تعليم و تربيت صرفاً به سخنراني اکتفا نمي کردند و از شيوه ها و ابزارهاي ديگر نيز استفاده مي بردند. در اين جا به ذکر چند نمونه اکتفا مي کنيم:
روزي پيامبر اکرم(ص) مقداري پول بين ابوذر و سلمان تقسيم کرد و بدان ها فرمود برويد و فردا بياييد. روز بعد چهارپايه اي روي زمين قرار داد و سپس تختي روي چهارپايه نهاد. زير چهارپايه آتش روشن بود. پس از فراهم کردن وسايل، حضرت به يکي از آن دو گفت بالاي چهارپايه برو و بگو با پولي که به شما دادم چه کاري انجام دادي. کسي که بالا رفته بود مدت مديدي در خصوص نحوه صرف پول توضيح مي داد، در حالي که پاي او مي سوخت و دائما آن را جا بجا مي کرد. سپس نفر ديگر روي آن رفت و سريع گفت: من پول را در راه خدا خرج کردم و از چهارپايه پايين آمد. بعد پيامبر(ص) روي به آن ها کرد و فرمود: کاري کنيد که روز قيامت سريع بتوانيد در خصوص اين که از عمر خود در چه راهي استفاده کرده ايد پاسخگو باشيد. در اين جا حضرت با ابزاري ساده شرايط پاسخگويي در قيامت را براي ياران خود تبيين کرد.
وقتي عقيل از حضرت علي(ع) استفاده از بيت المال را درخواست کرد، حضرت براي توجه دادن برادرش به آتش جهنم، ميله اي آهني داع مي کند و به دست وي نزديک مي سازد.[11]
امام محمد باقر(ع) براي بيان نحوه وضو عملاً وضو مي گيرد و آن را نمايش مي دهد.[12] پيامبر اکرم(ص) نيز به همين شيوه عمل کرد و فرمود: نماز بخوانيد آن گونه که مي بينيد من نماز مي خوانم.[13]
امام حسن و امام حسين(ع) براي توجه دادن پيرمردي به اشتباه وضوي خود، از يک وضوي نمايشي استفاده مي کنند. هر دو وضو مي گيرند و مرد سالخورده را به داوري مي خوانند.[14]
گاه پيامبر(ص) براي توجه دادن افراد به امري مهم، صحنه سازي مي کرد. براي مثال در صحرايي که در ظاهر چيزي نداشت فرمود؛ هيزم جمع کنند و بعد از جمع شدن خار و خاشاک فرمود: گناهان کوچک نيز بدين گونه جمع مي شوند.
مبلّغان مکتب اهل بيت(ع) نبايد از اين مهم غفلت کنند، و شايسته است از همان ابزارهايي که گمراهي و تباهي را بين مردم انتشار مي دهند، بهره گيرند و پيام هاي ديني را منتشر کنند.[15]
يکي از روش هاي معصومان(ع) در دعوت به اسلام، فراهم سازي بستر خردورزي در سايه تحليل آموزه هاي ديني بوده است. آنان به جاي تحکّم و تحميل، در مباحث اعتقادي به اقامه برهان و در احکام به بيان حکمت، فلسفه و کارکرد آن ها توجه داشتند. به عنوان نمونه خداوند متعال کساني که در ادّعاي نبوت پيامبر(ص) ترديد مي کردند را به ارائه برهان فرا مي خواند:
«وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَي عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ.»[16]
«وَنَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ.»[17]
«فَأْتُوا بِكِتَابِكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ.»[18]
هم چنين پس از توصيه ها و دستورات خويش به تبيين فلسفه آن ها مي پردازد تا زمينه پذيرش را پديد آورد. مخصوصاً با توجه به کشش هاي غريزي و تمايلاتي که در تضاد با تعاليم ديني است، اين مسأله اهميت بيشتري دارد. به عنوان نمونه در قرآن کريم پس از امر به پرستش خداوند به شمّه اي از جهات ربوبي او اشاره مي کند و به نحوي فلسفه عبوديت حضرت حق را بيان مي کند.
«يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ»[19]
«فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ ـ الَّذِي أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءامَنهُم مِّنْ خَوْفٍ.»[20]
و نيزدر نهي از پرستش بتان از زبان ابراهيم(ع) به جهت اين نهي اشاره مي فرمايد:
«أَفَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ.»[21]
چنان که در امر به نماز، به عنوان کامل ترين نماد خداپرستي و توحيد و زيباترين جلوه بندگي، مي فرمايد:
«وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ.»[22]
در مورد نمازشب و پس از سفارش رسول اکرم(ص) به برپايي آن مي فرمايد:
«إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْءًا وَأَقْوَمُ قِيلًا ـ إِنَّ لَكَ فِي اَلنَّهَارِ سَبْحًا طَوِيلًا.»[23]
يا پيرامون دريافت زکات و صدقات از مؤمنان مي فرمايد:
«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا»[24]
اين آيه به فلسفه وجوب زکات اشاره دارد، که در نتيجه آن مؤمنان از رذائل اخلاقي، دنياپرستي و بخل و امساک نادرست پيراسته و به زيور سخاوت، نوع دوستي و توجه به حقوق ديگران آراسته مي گردند.
در باره برپايي مراسم حج مي فرمايد:
«وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَي كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ ـ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَي مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ.»[25]
معصومان(ع) نيز با پيروي از همين روش و همسان با اين شيوه به دعوت مردم به حق و حقيقت مي پرداختند. اميرمؤمنان(ع) پس از توصيه هاي خود به رعايت تقوا و بندگي خدا به فلسفه آن اشاره مي کند و مي فرمايد:
«أُوصيکُم عِبَادَ اللهِ بِتَقوَي اللهِ الَّذِي ضَرَبَ ال‍أَمثَالَ وَ وَقَّتَ لَکُمُ ال‍آجَالَ وَ أَلبَسَکُمُ الرِّياشَ وَ أَرفَغَ لکُمُ المَعَاشَ وَ أَحَاطَ بِکُم ال‍إحصَاء»[26]
«أُوصِيکُم عِبَادَ اللهِ بِتَقوَي اللهِ الَّذِي ألبَسَکُمُ الرِّياشَ وَ أسبَغَ عَلَيکُمُ المَعَاش»[27]
و پس ازسفارش مردم به پرهيز از دنياپرستي به دلايل آن اشاره مي کند:
«أُوصِيکُم عِبَادَ اللهِ بِتَقوَي اللهِ وَ أُحَذِّرُکُمُ الدُّنيا فإنَّهَا دَارُ شُخُوصٍ وَ مَحَلَّةُ تَنغيصٍ سَاکِنُهَا ظَاعينٌ وَ قَاطِنُهَا بَائِنٌ تَميدُ بِأهلِهَا مَيدانَ السَّفِينَةِ تَقصِفُهَا العَوَاصِفُ فِي لُجَجِ البِحَار فَمِنهَُمُ الغَرِقُ الوَبِقُ وَ مِنهُمُ النَّاجِي عَلَي بُطُونِ ال‍أموَاجِ تَحفِزُهُ الِّرياحَ بِإذيالِهَا وَ تَحمِلُهُ عَلَي أهوَالِهَا فَمَا غَرِقَ مِنهَا فَلَيسَ بِمُستَدرَکٍ وَ مَا نَجَا مِنهَا فَإلَي مَهلَک»[28]
«أُوصِيکُمُ بِالرَّفضِ لِهَذِهِ الدُّنيا التَّارِکَةِ لِکُم وَ إن لَم تُحِبُّوا تَرکَهَا وَ المُبلِيةِ لأَجسَمِکُم وَ إن کُنتُم تُحِبُّونَ تَجدِيدَهَا»[29]
و پس از اين که به مردم سفارش مي کند از اهل نفاق بپرهيزيد به ذکر دلايل آن مي پردازد:
«أُوصِيکُم عِبَادَ اللهِ بِتَقوَي اللهِ وَ أُحَذِّرُکُم أَهلَ النِّفَاقِ فَإنَّهُمُ الضَّالُّونَ المُضِلُّونَ وَ الزَّالُّونَ المُزلُّونَ يتَلَونونَ ألوَانا وَ يفتَنُّونَ افتِنَاناً وَ يعمِدُونَکُم بِکُلِّ عِمَادٍ وَ يرصُدُونَکُم بِکُلِّ مِرصَادٍ قُلُوبُهُم دَوِيةٌ وَ صِفَاحُهُم نَقِيةٌ. يمشُونَ الخَفَاءَ وَ يدِبُّونَ الضَّرَاء»[30]
پس از سفارش به حمد و ثناي خداوند متعال به فلسفه آن مي پردازد و مي فرمايد:
«أُوصِيکُم أيهَا النَّاسُ بِتَقوَي اللهِ وَ کَثرَةِ حَمدِهِ عَلَي آلائِهِ إلَيکُم وَ نَعمَائِهِ عَلَيکُم وَ بَلائِهِ لَدَيکُم فَکَم خَصَّکُم بِنِعمَةٍ وَ تَدَارَکَکُم بِرَحمَةٍ أعوَرتُم لَهُ فَسَتَرَکُم وَ تَعَرَّضتُم لأخذِهِ فَأَمهَلَکُم»[31]
و پس از سفارش مردم به تقواي الهي به برکات تقوا اشاره مي کند و مي فرمايد:
«أوصِيکُم عِبَادَ اللهِ بِتَقوَي اللهِ الَّتِي هِي الزَّادُ وَ بِهَا المَعَاذُ زَادٌ مُبلغٌ وَ مَعَادٌ مُنجحٌ دَعَا إِلَيهَا أَسمَعُ داعٍ وَ وَعَاهَا خَيرُ وَاعٍ فَأَسمَعَ دَاعِيهَا وَ فَازَ وَاعِيهَا»[32]
از امتيازات نسل امروز خردگرايي و دانايي است. اين نسل قبل از اين که به مسائل ديني متعبّد باشد دلايل روشني را براي اين امر مطالبه مي کند. از اين رو، مبلغاني که از روش هاي غير پاسخگو و تهي از اقناع بهره مي برند و يا استدلال هاي شان با وضعيت علمي، رواني و اجتماعي مخاطب ناهمخوان است در امرتبليغ دين کامياب نخواهند بود. کم نيستند مبلغان جواني که خود را در تبليغ موفق نمي بينند و راز عدم موفقيت خود را جستجو مي کنند. بدون ترديد اگر بدرستي در کار خود دقت کنند، مي يابند که يکي از عوامل عدم کاميابي، بي توجهي به تحليل و تبيين مسائل و توصيه هاي تهي از اقناع است.
[1]. اسراء(17)، 36؛ و از باورها، رفتارها و گفتارهايي که بدان ها علم نداري پيروي مکن؛ زيرا گوش و چشم و دل، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.
[2]. يونس(10)، 36؛ و بيشترشان جز از پي گمان نمي روند، در صورتي که گمان به هيچ وجه [آدمي را] از حقيقت بي نياز نمي گرداند.
[3]. پيامبر اکرم(ص) فرمود: «تکثر لکم الاحاديث بعدي، فاذا روي لکم عنّي حديث فاعرضوه علي کتاب الله، فما وافق کتاب الله فاقبلوه و ما خالف فردوه.» (عدة الاصول، طوسي، ج2، ص138)
علي(ع) عقل را معيار سنجش حق و باطل و ارزيابي اخبار مي داند و مي فرمايد: «اِعقِلوا الخبر اذا سمعتُموه عقل رعاية لا عقلَ رواية، فاِنّ رُواة العلم کثيرٌ و رُعاتُهُ قَليل.» (نهج البلاغه، حکمت98.)
[4]. يکي از آسيب ها در عرصه تبليغ دين اين است که مبلّغان به جاي استفاده از قرآن کريم و سنت نبوي و علوي در سخنراني ها از رؤياها و حکايت هاي مورد تأمل استفاده کنند.
[5]. «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ» زمر(39)، 23.
[6]. در باره ائمه(ع) از جمله امام سجّاد و باقر عليهما السلام نقل شده است که آنان قرآن را چنان با آهنگ خوش و دلپذير تلاوت مي کردند که پشت درب خانه آنان، مردم جمع مي شدند؛ به گونه اي که راه بسته مي شد. (ر.ک: وسائل الشيعة، ج6، ص209.)
[7]. بحارالانوار، ج89، ص191.
[8]. کافي، ج2، ص616.
[9]. نهج البلاغه، خطبه 193.
[10]. مجموعه آثار شهيد مطهري، ج17، ص336.
[11]. نهج البلاغه، خطبه 224.
[12]. کافي، ج3، ص25؛ وسائل الشيعة، ج1، ص387.
[13]. «صلُّوا کما رَأيتُمُونِي أُصَلِّي» بحارالانوار، ج82، ص280.
[14]. همان، ج43، ص319.
[15]. مؤلف کتاب دين گريزي چرا؟ دين گرايي چسان؟، در اين باره نکات خوبي را يادآوري کرده و مي نويسد: افزون بر عدم توجه به زيبايي هاي محتويات آموزه هاي معنوي و روحاني، غفلت از کاربرد ابزارهاي هنري نيز تعليم و تربيت ديني را دچار رکود مي سازد. از سوي ديگر، کاربرد ابزارهاي مختلف هنري نقش مؤثري در تقويت انگيزه مخاطبان براي توجه به کلاس هاي ديني دارد. پاره اي از اين ابزارها عبارتند از تخته سياه، سفيد، خلاصه نويسي، نمايش اسلايد، پاوِر پُينت، نقاشي، گرافيک، خط زيبا، ترسيم عيني مباحث انتزاعي، پخش فيلم، تئاتر، کارتون و غيره به طور کوتاه در ابتدا، اواسط يا انتهاي برنامه به تناسب موضوع بحث، پخش صوت زيباي قرآن يا شعر زيبا با صدايي دلنشين در لابه لاي برنامه هاي آموزشي و غيره.
يکي از علل خستگي هاي جلسات آموزش هاي ديني ارائه مطالبي پيوسته است. در چنين جلساتي اگر مخاطبان يادداشت برداري نکنند به راحتي زنجيره بحث را گم کرده و در نتيجه احساس خستگي مي کنند. ابزارهاي هنري به حفظ و تثبيت مطلب کمک مي کند. فراهم سازي ابزارهايي که امروزه به واسطه تکنولوژي کامپيوتر فراهم شده است آسان، ارزان و بسيار مؤثر است و به راحتي براي استفاده هاي مکرر در موضوعات مختلف قابل بهره برداري است. اگر يک بار از پاوِرپُينت استفاده کرده و الگوها و طرح هايي را فراهم کرديد براي استفاده در خصوص موضوعات بعدي تلاش بسيار کمتري نياز داريد. (دين گريزي چرا؟ دين گرايي چسان؟، ص108)
[16]. بقره(2)، 23؛ و اگر در (آسماني بودن) اين قرآن که بر بنده خود محمد فرو فرستاده ايم ترديد داريد و در اين ادعا راست مي گوييد، سوره اي مانند آن بياوريد و گواهان تان را ـ جز خدا ـ فرا خوانيد تا بر همساني آن چه در رديف قرآن بر مي شمريد گواهي دهند.
[17]. قصص(28)، 75؛ و در آن روز از ميان هر امتي، گواهي که ناظر اعمال آنان بوده است بيرون مي آوريم، آن گاه به آن امت ها خواهيم گفت: برهان خود را بر اين پندار که خداوند شريکاني دارد، ارائه کنيد، ولي آن روز که روز آشکارشدن حقيقت است خواهند دانست که خداوند حق است و الوهيت ويژه اوست، و آن چه به دروغ مي بافتيد از آنان پنهان مي شود و از ذهن ها زايل مي گردد.
[18]. الصافات(37)، 157؛ اگر راست مي گوييد کتاب خود را بياوريد.
[19]. بقره(2)، 21؛ اي مردم! پروردگارتان را بپرستيد؛ همان کسي که شما و کساني را که پيش از شما بوده اند آفريده است.
[20]. قريش(106)، 3-4؛ به شکرانه اش بايد خداوندگار اين خانه(کعبه) را بپرستيد؛ همان کسي که آنان را در سرزميني که اسباب معيشت فراهم نبود، از گرسنگي رهايي بخشيد و طعام شان داد، و آنان را از ترس و دلهره ايمن ساخت.
[21]. انبياء(21)، 66؛ آيا به جاي خدا چيزهايي را مي پرستيد که اندک سودي به شما نمي بخشند، و اگر عبادت شان را ترک کنيد کمترين گزندي به شما نمي رسانند؟
[22]. عنکبوت(26)، 45؛ نماز را به ياد داريد؛ زيرا نماز آدمي را از کارهاي زشت و ناپسند باز مي دارد.
[23]. مزّمّل(73)، 6-7؛ قطعاً پديده شب براي پيراستن نفس پابرجاتر از روز و سخن در آن ثابت تر و درست تر است، تو در روز کارهايي داري که به خود مشغولت مي کند و زمان درازي را از تو سپري مي کند؛ از اين رو نمي تواني آن گونه که بايد به پروردگارت روي بياوري، پس شب را درياب و در آن به عبادت خدا بپرداز.
[24]. توبه(9)، 103؛ اي پيامبر! از اموال مردم زکات بگير، که با گرفتن زکات از آنان، پاکشان مي سازي و آنان را رشد نيکو مي دهي.
[25]. حج(22)، 27-28؛ در ميان مردم بانگ برآور تا براي انجام مراسم حج در مسجدالحرام حضور يابند. اگر آنان را فراخواني، پياده و سوار بر شتراني لاغرميان که از هر راه دوري فرا مي رسند نزد تو مي آيند، تا منافع مادي و معنوي را که براي شان فراهم است بنگرند و نام خدا را در روزهايي معين(ايام تشريق) به هنگام قرباني بر دام هايي که خدا روزي آنان کرده است ببرند. پس از گوشت آن ها بخوريد و از آن به نيازمندان و تهي دستان نيز غذا دهيد.
[26]. نهج البلاغه، خطبه83؛ اي بندگان خدا شما را به ترس از خدا پند مي دهم که براي شما مثل هايي زده است. زمان مرگ همگان را معين فرموده، لباس هايي برتن شما پوشانيد و در زندگي شما توسعه داد و از تعداد شما آگاه است.
[27]. همان، خطبه183؛ اي بندگان خدا، شما را به ترس از پروردگاري که برتن تان لباس آراسته پوشانده و وسايل زندگي تان را آماده ساخته سفارش مي کنم.
[28]. همان،خطبه196؛ اي بندگان خدا شما را به ترس از خدا و پرهيز از گرايش به دنيا سفارش مي کنم. چرا که دنيا خانه اي است براي کوچ کردن و جايي است براي ناکامي و ناراحتي. ساکنان آن آماده سفرند و اقامت کنندگان در آن در حال جداشدن از آنند. دنيا ساکنان خود را چنان به حرکت در مي آورد و گرفتار امواج زندگي مي کند مانند امواج بلند دريا که کشتي و ساکنانش را مي لرزاند. بعضي از آنان در آب غرق مي شوند و بعضي بر روي موج ها دست و پا مي زنند و بادها آن ها را از اين سو بدان سو مي برند و جان سالم به در مي برند. آن که غرق شد دو باره به زندگي بر نمي گردد و آن که رهايي يافت بالاخره به سوي مرگ و نابودي سير مي کند.
[29]. همان، خطبه99؛ اي بندگان خدا! شما را سفارش مي نمايم به ترک دنيايي که شما را ترک مي کند گرچه شما ترک آن را دوست نداريد، دنيايي که بدن هاي تان را کهنه مي نمايد گرچه شما علاقه داريد تازه بمانيد.
[30]. همان، خطبه194؛ بندگان خدا! شما را به تقواي الهي سفارش مي کنم، و از اهل نفاق مي ترسانم، چرا که آنان گمراه و گمراه کننده اند، و دچار لغزش و لغزاننده اند. رنگ به رنگ مي شوند، و به حالات گوناگون ظاهر مي گردند، به هر وسيله کوبنده اي براي گمراه کردن شما متوسل مي شوند، و در هر کمين گاهي کمين مي گيرند. قلوب شان فاسد، و ظاهرشان پاک مي نمايد. براي فريب مردم به دور از ديده حرکت مي کنند، و چون روباه در ميان جنگل انبوه از درخت مي جهند.
[31]. همان، خطبه188؛ اي مردم! شما را سفارش مي کنم به تقواي الهي، و حمد بسيار بر احسانش، و نعمت هايي که به شما ارزاني داشته، و بر هر برنامه اي که از او به شما رسيده. چه بسا شما را به نعمتي مخصوص داشت، و به رحمتي دريافت. عيوب تان را آشکار کرديد و او بر شما پوشاند، خود را در معرض مؤاخذه او قرار داديد اما او مهلت تان داد.
[32]. همان، خطبه114؛ اي بندگان خدا! شما را به تقواي الهي سفارش مي کنم که هم توشه سفر است و هم پناهگاه. توشه اي است رساننده به مقصود، و پناهگاهي است رهاننده، که شنونده ترين دعوت کنندگان به آن دعوت نموده، و بهترين حفظ کننده آن را حفظ کرده، دعوت کننده اش آن را به گوش رساند، و حفظ کننده اش رستگار شد.