سيد جمال الدين اسد آبادي
نسترن علوی زادگان
سید جمال الدین اسد آبادی معروف به افغانی از جمله اندیشمندان و متفکران مشهور جهان اسلام است که در جهت تحکیم وحدت و روابط دینی و سیاسی مسلمانان و بیداری اسلامی در جهان اسلام تلاشها و کوشش‌های فراوانی نموده است.
سید در دوران استیلای استعمار و استکبار جهانی بر حیات اجتماعی مسلمانان، فعالیت‌های علمی و سیاسی متعددی را جهت آگاه سازی مردم مسلمان از برنامه‌ها و دسیسه‌های دشمنان اسلام انجام دادند و نقش مهمی در بیداری افکار عمومی و آگاهی مردم با چهره واقعی استعمار داشتند. بخش وسیعی از حیات سیاسی سید، به مبارزه با استعمار و بیداری مردم اختصاص داشت.
در سال‌های شدت یافتن بحران سیاسی کشورهای عرب و دولت‌های غربی و اوج گرفتن مبارزات ضد استعماری ملت‌های اسلامی، زندگی و عقاید سید جمال، توجه بسیاری از مورخان و اندیشمندان را به خود جلب کرد، تلاشها و افکار سید در جهت بیداری مسلمانان و مبارزه با استعمار موجب معروفیت او در میان مردم و متفکران گردید.
دو مسئله در باب سید جمال همواره مورد اختلاف مورخان بوده است، اول ملیت و دیگری مذهب او. آیا ملیت او افغانی بوده یا اینکه وی اهل ایران بوده است؟ شیخ محمد عبده از شاگردان سید، اعتقاد دارد که زادگاه وی افغانستان بوده است و از این رهگذر تا دیرزمانی اغلب نویسندگان تاریخ فکری و سیاسی معاصر عرب در ملیت افغانی او تردید نداشتند.
انتشار کتاب «مجموعه اسناد و مدارک چاپ نشده درباره سید جمال الدین مشهور به افغانی» در سال 1342، دلایل تازه‌ای در ایرانی بودن سید به دست آورد. از طرف دیگر سید بستگان و آشنایان زیادی در ایران داشته و تولد او در اسدآباد همدان بوده است.
اما آنچه درباره سید اهمیت دارد، تاثیر اندیشه‌های او بر جنبش‌های سیاسی کشورهای اسلامی در قرن گذشته و حاضر است. گسترش نهضت ضد استعماری و حس وطن پرستی در مصر قرن سیزدهم به رهبری ایشان و شاگردانش صورت گرفت.
سید جمال تلاش نمود تا ماهیت استعمار و چهره واقعی انگلیس را به ملت‌های مسلمان بشناساند و
روش‌های پرفریب و دسیسه‌های انگلیسی‌ها را به مسلمانان بشناساند، وی سعی کرد تا هم در جبهه سیاسی و هم در جبهه فرهنگی بر مظاهر نفوذ انگلستان در هند بتازد. سید مسلمانان را از فریبکاری برخی مصلحان و خطرات افراط در اصلاح بر حذر می‌داشت و بر این موضوع اصرار می‌ورزید که اعتقادات دینی بیش از هر عامل دیگر، انسان را به رفتار درست راهنمایی می‌کند و شیوه‌های مدرن و جدید را برای دین و قومیت مردم هند زیان آور تلقی می‌کرد.
با اینکه سید از اندیشه‌ها و دانش‌های نو برای پیشرفت زندگی مسلمانان طرفداری می‌کرد، اما به هنگام اقامت در هند در برابر متفکران نوخواه و متجددی که خواهان تغییر رویه زندگی مردم هند بودند، به جانبداری از عقاید و سنن قدیمی مسلمانان پرداخت.
در قرن حاضر نیز بسیاری از جنبش‌ها و نهضت‌های بیداری از افکار و عقاید سید جمال تاثیر پذیرفته است و بسیاری از افرادی که رهبری مبارزات ضد استعماری را در تاریخ کشورهای عربی به عهده داشتند از شاگردان و مریدان وی بودند.
نویسندگان و صاحب نظران اندیشه و فلسفه شرق، سید جمال الدین را یکی از بنیانگذاران اصلی جنبش عرب در جهت یگانگی و استقلال و بیداری اسلامی می‌دانند.
در کشور ترکیه نیز ظهور عقاید مشروطه خواهی و ترقی خواهی، خاصه در مبانی آموزش و تربیت از افکار و اندیشه‌های سید متاثر می‌باشد. در ایران، مورخان انقلاب مشروطیت در شناخت قدر و مقام سید، در ظهور انقلاب توافق دارند.
اسد آبادی کتب و آثار متعددی را از خود به یادگار گذاشته است، از جمله «ناتورالیست‌ها و ماتریالیست ها» و «اوضاع تاریخی و جغرافیایی و سیاسی افغانستان» می‌باشد. سید در دوران اقامت خود در هند، بیشتر به نگارش رسالات می‌پرداخت و از میان نوشته‌های او در هند، می‌توان به کتاب «حقیقت مذهب نیچری و بیان حال نیچریان» اشاره کرد.