علت حقیقی و علت معده

كلمات كليدي : علت حقيقي، علت معده، علت بالذات، علت بالعرض

نویسنده : مهدي افضلي

یکی از تقسیماتی‌ که برای علت به معنای عام آن (و نه خصوص علت هستی‌ بخش) لحاظ شده، تقسیم آن به علت حقیقی و علت معده است. علت حقیقی چیزی است که معلول به آن حقیقتا وابسته است و همواره همراه معلول نیز می‌باشد، ولی علت معده چیزی است که زمینه تحقق معلول را فراهم می‌سازد، در چنین موردی اگر علت نیز از بین برود معلول سرجای خویش استوار است. نقش اصلی علت معده این است که در ماده آمادگی پذیرش فیض را از علت فاعلی ایجاد می‌کند. از باب نمونه گذشت قطعات زمان ماده را برای پذیرش حوادثی‌ که قرار است در آینده در آن پدید آید نزدیک می‌کند.

سالها باید که تا یک سنگ اصلی زافتاب لعل گردد در بدخشان یا عقیق اندر یمن

در مورد علت حقیقی همیشه این حکم صادق است که از انعدام آن، انعدام معلول لازم می‌آید، اما در مورد علل معده چنین حکمی صادق نیست؛ به همین دلیل فیلسوفان تاکید کرده‌اند که در این تقسیم، مقسم مورد نظر علت حقیقی نیست. در سایر تقسیمات علل، همانند تقسیم آن به طولی و عرضی، بسیط و مرکب، داخلی و خارجی و مانند آن مراد علت حقیقی است، ولی در این مورد مراد از علیت، علیت مجازی و بالعرض است، در غیر این صورت فایده تقسیم، که باید اقسام آن متباین باشند، حاصل نمی‌شود؛ بلکه تقسیم شیء به خود و غیر خود خواهد بود که منطق‌دانان چنین تقسیمی را نامعتبر، بی‌فایده و محال می‌دانند. البته بالعرض تلقی کردن علیت علت معده بدین معنا نیست که از منظر دیگر نتوان آنرا علت حقیقی انگاشت، بلکه می‌شود از بُعد دیگر به همین چیزی که در این بستر علت معده شمرده شده است، از زاویه‌ای دیگر علت حقیقی به شمار آید. از باب نمونه وقتی معمار نسبت به ساختمان در نظر گرفته شود، برای تحقق ساختمان علیت اعدادی دارد، ولی اگر حرکت دست او نسبت به انتقال مواد و مصالح ساختمانی مورد توجه قرار گیرد، علیت حقیقی خواهد داشت.