كلمات كليدي : دختر شليل بجليه، فاطمه دختر امام حسن عليه السلام، ام كلثوم دختر عبدالله بن جعفر، قاسم بن محمد بن جعفر
نویسنده : سيد علي اكبر حسيني
دختر شلیل[1] بجلیه
دختر شلیل بجلیه – که در کتب و منابع روایی و تاریخی نام او از قلم افتاده است- از همسران امام حسن مجتبی علیه السلام و از زنان حاضر در عرصه کربلا به شمار می‌رفت. بنا بر نقل منابع، او مادر عبدالله بن حسن علیه السلام بود؛[2] کودکی که در واپسین لحظات عمر شریف سید و سالار شهیدان علیه السلام، به حمایت از عمو پرداخت؛ اما شمشیر دشمن دست او را قطع کرد عبدالله مادرش را صدا زد و از او کمک طلبید امام حسین علیه السلام او را در آغوش گرفت و او در آغوش آن حضرت علیه السلام به شهادت رسید.[3]
فاطمه دختر امام حسن علیه السلام
فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام که در کتب و مصادر تاریخی و روایی با کنیه‌های «ام‌عبدالله»[4] و «ام‌الحسن»[5] شناخته شده است از بانوان بزرگ و با فضیلت عصر خود بود و کرامات و مناقب بسیاری از او در تاریخ به ثبت رسیده است. او در ایام حیات امام حسین علیه السلام با امام سجاد علیه السلام ازدواج کرد که ثمره این ازدواج امام محمد باقر علیه السلام و عبدالله الباهر بود.[6] در توصیف مقام والای معنوی فاطمه بنت الحسن علیه السلام از امام صادق علیه السلام روایتی نقل شده که در آن فرمودند:
«کانت صدیقة لم تدرک فی آل‌الحسن علیه السلام امرأة مثلها؛ در میان فرزندان امام حسن علیه السلام زنی با فضیلت‌تر از او دیده نشد.»[7]
امام باقر علیه السلام نیز در روایتی از یکی از کرامات آن بانوی با فضیلت سخن به میان آورده فرمودند: «روزی مادرم – فاطمه بنت الحسن علیه السلام- کنار دیوار نشسته بود که صدایی از دیوار بلند شد؛ دیوار در حال فرو ریختن بود او دستش را به دیوار گذاشت و گفت: «نه، به حق مصطفی قسم خداوند اجازه‌ی فرو ریختن را به تو نمی‌دهد تا من بر خیزم» دیوار هم چنان معلق ماند تا وی برخاست و از آنجا رفت پس از رفتن او دیوار فرو ریخت.»[8]
فاطمه دختر امام حسن علیه السلام را از جمله زنانی برشمردند که در میدان کربلا حاضر بود. فاطمه پس از شهادت امام حسین علیه السلام به همراه همسرش امام سجاد علیه السلام و فرزند خردسالش امام باقر علیه السلام به اسارت دشمنان در آمد[9] و به همراه اسرای اهل بیت علیه السلام به کوفه و شام برده شد و متحمل رنج‌ها و مصائب بسیاری شد.
در برخی از منابع از او به عنوان یکی از راویان پدر بزرگوارش -امام حسن مجتبی علیه السلام- یاد شده است.[10]
امّ‌کلثوم صغری
او دختر زینب کبری(س) و عبدالله بن جعفر بن ابیطالب بود. او با پسر عموی خود -قاسم بن محمد بن جعفر- ازدواج کرد[11] که حاصل این ازدواج دختری به نام "فاطمه"[12] بود.[13] در چگونگی ازدواج ام‌کلثوم با قاسم در برخی از منابع آمده:
«معاویه به فرماندار خود در مدینه -مروان بن حکم- نامه نوشت و از او خواست تا ام‌کلثوم -دختر عبدالله بن جعفر بن ابیطالب- را برای پسرش یزید خواستگاری کند. پس از رسیدن نامه به مدینه، مروان با عبدالله ملاقات نمود و نامه‌ی معاویه را برای عبدالله بن جعفر قرائت کرد. عبدالله در پاسخ اختیار دختر را با دایی وی امام حسین علیه السلام دانست. پس از این ملاقات، عبدالله خدمت امام علیه السلام رسید و ماجرا را به عرض ایشان رساند. حضرت علیه السلام فرمودند: «که از خداوند متعال طلب خیر خواهم نمود و فرمودند: اللهم وفق لهذه الجاریه رضاک من آل محمد(ص)» سپس حضرت علیه السلام مسجد النبی را محل خواستگاری تعیین فرمودند. در روز موعود بزرگان مدینه در مسجد جمع شدند مروان بن حکم وارد شد و در کنار امام علیه السلام نشست. پس از مدتی، مروان برخاست و خطاب به جمع حاضر به ایراد سخن پرداخت و گفت:
«امیرالمؤمنین به من امر کرده تا از ام‌کلثوم دختر عبدالله بن جعفر برای پسرش یزید خواستگاری کنم و مهر دختر را به دستور و پیشنهاد پدرش به هر مبلغی که بخواهد پرداخت نمایم. دیگر آنکه تمام بدهی پدرش عبدالله را ادا نمایم تا این وصلت بین بنی‌هاشم و بنی‌امیه باعث دوستی و مودت گردیده به خصومت‌ها پایان بخشد و من می‌دانم آن مقدار از مردم که به یزید غبطه می‌خورند بیشتر از کسانی‌اند که به شما آرزو می‌برند (و این ازدواج باعث فخر بنی‌هاشم خواهد شد) و شگفتا که از [فردی چون] یزید، طلب مهر شود؛ یزید کسی است که برایش همتا و مانندی وجود ندارد.» پس از پایان سخنان، او از امام علیه السلام تقاضای جواب مثبت کرد.
سپس امام علیه السلام برخاستند و در جواب مروان فرمودند: «الحمدلله الذی اختارنا لنفسه و ارتضانا لدینه و اصطفانا علی خلقه ....» سپس ادامه دادند و فرمودند:
«ای مروان شنیدم آنچه را که گفتی و اینکه گفتی مهر او را به هر مبلغی که پدرش بخواهد خواهی پرداخت؛ اما ما در تعیین مهر هرگز از سنت پیامبر اکرم(ص) تجاوز نخواهیم کرد و آن هم دوازده اوقیه معادل چهارصد و هشتاد درهم خواهد بود. اما در مورد پرداخت بدهی پدرش، باید بگویم که دختران ما قرض‌های پدرانشان را پرداخته‌اند؛ و در خصوص صلح بین بنی‌هاشم و بنی‌امیه هم باید گفت دشمنی ما با شما در امر دین است نه به جهت کسب دنیا و ما دین را به دنیا مصالحه نخواهیم کرد و اینکه گفتی عجب است که از برای مثل یزید کسی طلب مهر بنمایند بدان کسی که از یزید و پدر و جد یزید بهتر بود (یعنی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)) طلب مهر کرد و اینکه گفتی یزید همتایی ندارد [بدان] به درستی حکومت و امارت بر شرافت وی چیزی نیفزوده است و مردمی که گفتی به یزید غبطه می‌خوردند اهل جهالتند و [اما] به ما کسی جز اهل عقل آرزو نمی‌برد.»
سپس حضرت علیه السلام جمع حاضر را خطاب قرار دادند و فرمودند: «ای مردم؛ شاهد باشید من ام‌کلثوم دختر عبدالله بن جعفر را به پسر عموی وی -قاسم بن محمد بن جعفر- به مهر چهارصد و هشتاد درهم -که مهر السنّه است- تزویج نمودم و مزرعه خود را در سرزمین عقیق که عایدات غله آن در سال معادل هشت هزار درهم است جهت معشیت به آنان بخشیدم.»»[14]
از ام‌کلثوم نیز به عنوان یکی از حاضران در کربلا یاد شده است. او به همراه همسرش – قاسم-کاروان اباعبدالله الحسین علیه السلام را تا کربلا همراهی نمود[15] و در آنجا ناظر شهادت همسر، برادران و دیگر بستگان خود بود. پس از شهادت امام حسین علیه السلام او هم به مانند مادر بزرگوارش زینب(س) و دیگر بانوان اهل بیت علیه السلام به اسارت رفت و متحمل آلام و رنجهای بسیار در این سفر شد.