كلمات كليدي : تاريخ، صلوات، پيامبر، دعا
نویسنده : علی رضا مصباحی
"صلوات" جمع صلاة است[1] و "صلاة" در لغت به معنی دعاست[2] و نماز را به جهت شامل بودن بر دعا و استغفار، صلاة می‌گویند.[3] کلمه صلاة در قرآن کریم به معانی مختلفی آمده است:
1- به معنای نماز[4] : (نساء/ 103)
2- به معنای استغفار و طلب رحمت و آن صلوات ملائکه است.[5] ( احزاب/ 43)
3- به معنای دعا[6] و آن صلوات پیامبر بر مؤمنین است: (توبه/ 103)
4- به معنای فرستادن رحمت[7] و آن صلوات خدا بر مؤمنین است: (بقره/ 157)
اما صلوات در عرف مردم همان ذکر معروفی است که مسلمانان در طول شبانه روز بارها دهانشان را با آن معطر می‌کنند و مضمونش استدعای رفعت درجه و ازدیاد قرب محمد و آل محمد (ص) است.
با توجه به آیه پنجاه و ششم از سوره مبارکه "احزاب" و روایات فراوانی که شیعه و سنی نقل کرده‌اند به طور کلی همه فرق اسلامی بر لزوم صلوات بر پیامبر اکرم اتفاق نظر دارند اما در کیفیت آن اختلاف است. مهمترین اختلاف شیعه و سنی در کیفیت صلوات بر سر این است که شیعیان چه در تشهد نماز و چه در غیر نماز، صلوات بر "آل محمد" را نیز لازم می‌دانند اما اهل تسنن غالبا در گفته‌ها و نوشته‌هایشان فقط بر پیامبر صلوات می‌فرستند، مثلا می‌گویند و یا می‌نویسند «صلی الله علیه و سلم» و اگر هم احیانا "آل محمد" را داخل در صلوات می‌کنند همراه آن ازواج و اصحاب پیامبر را نیز داخل می‌دانند.
اما در تشهد نماز، شافعی‌ها و حنبلی‌ها صلوات کامل ( صلواتی که متضمن آل محمد نیز باشد) را لازم می‌دانند اما مالکی‌ها و حنفی‌ها اصل صلوات را نیز مستحب می‌دانند. البته صلواتی که امروزه ما شیعیان در نماز و غیر آن می‌فرستیم از حیث کلمات کوتاه‌ترین نوع صلوات است اما از این جهت که متضمن صلوات بر آل محمد نیز می‌باشد کامل است اما صلواتی که گاهی بعضی از اهل تسنن می‌فرستند مفصل‌تر است مثلا می‌گویند:
«اللهم صل على محمد و على آل محمد کما صلیت على إبراهیم و آل إبراهیم و بارک على محمد و على آل محمد کما بارکت على إبراهیم و آل إبراهیم إنک حمید مجید.»
روایات بسیاری که از شیعه و سنی درباره کیفیت صلوات وارد شده است در رفع این اختلافات نقش عمده‌ای دارد که به تعدادی از آنها اشاره خواهد شد.
"شیخ ابوالفتوح رازی" در تفسیرش از کعب بنِ عُجْرَةَ نقل می‌کند که گوید: هنگامی که آیه:
«ان الله و ملائکته یصلون علی النبی ....» (احزاب/56)
نازل شد به پیامبر عرض کردم ما کیفیت سلام دادن بر شما را می‌دانیم اما چگونه بر شما صلوات بفرستیم حضرت فرمود بگو:
«اللهم صل على محمد و آل محمد کما صلیت على إبراهیم و آل إبراهیم إنک حمید مجید.»[8]
در سنن نسائی آمده است که پیامبر در پاسخ به سؤال کعب بن عجرة درباره کیفیت صلوات فرمود بگویید:
«اللهم صل على محمد وعلى آل محمد کما صلیت على إبراهیم و آل إبراهیم إنک حمید مجید و بارک على محمد و على آل محمد کما بارکت على إبراهیم و آل إبراهیم إنک حمید مجید.»[9]
در سنن ابی داود آمده است که حضرت در پاسخ به کعب بن عجرة فرمود بگویید:
«اللهم صل على محمد و آل محمد کما صلیت على إبراهیم و بارک على محمد و آل محمد کما بارکت على آل إبراهیم إنک حمید مجید.»[10]
أبو مسعود أنصاری گوید: ما در مجلس سعد بن عباده بودیم که پیامبر اکرم نزد ما آمد و نشست. بشیر بن سعد عرض کرد یا رسول الله خدا ما را امر نموده است که بر شما صلوات بفرستیم؛ چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ حضرت سکوت کرد به حدی که آرزو کردیم که ای کاش این سؤال را از حضرت نمی پرسیدیم. سپس حضرت فرمود؛ بگویید:
«اللهم صل على محمد وعلى آل محمد کما صلیت على إبراهیم و بارک على محمد وعلى آل محمد کما بارکت علی آل إبراهیم فی العالمین انک حمید مجید.»[11]
"عبدالرحمان ابن ابی لیلی" نقل می‌کند که کعب ابن عجره مرا ملاقات کرد و گفت آیا دوست داری حدیثی را به عنوان هدیه به تو تقدیم کنم؟ آن حدیث این است که به پیامبر اکرم عرض کردیم یا رسول الله، کیفیت سلام کردن بر شما را آموخته‌ایم؛ بفرمایید چگونه بر شما صلوات بفرستیم؟ حضرت فرمود بگویید:
«اللهم صل على محمد وعلى آل محمد کما صلیت على إبراهیم وعلى آل إبراهیم انک حمید مجید اللهم بارک على محمد وعلى آل محمد کما بارکت على إبراهیم وآل إبراهیم انک حمید مجید.»[12]
شبیه روایات فوق در کتب علمای شیعه و سنی فراوان ذکر شده است که معنا و مضمون همه آنها یکی است و فقط از لحاظ ترکیب جملات مقداری با هم متفاوتند و به جز موارد اندکی، همه آنها متضمن صلوات بر آل محمد نیز می‌باشند و از طرفی در هیچکدام از این روایات موردی یافت نمی‌شود که در آن اصحاب پیامبر نیز داخل در صلوات ذکر شده باشند و اگر هم یافت شود بسیار شاذ و نادر خواهد بود.
"علامه سبکی شافعی" در خاتمه کتاب "شفاء السقام"[13] بخشی را آورده به نام "نصوص الصلوات على النبی (ص)" و در آن بخش، صیغه‌ها و عبارات صلوات و دعاهای بر پیامبر اکرم را ذکر کرده است که به جز تعداد اندکی، در بقیه این عبارات، "آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین" داخل در صلوات ذکر شده است اما اصحاب پیامبر ذکر نشده‌اند. حال جای سؤال است که چه دلیلی دارد که اهل سنت هنگام صلوات، آل محمد را از صلوات حذف می‌کنند و اگر هم احیانا ذکر می‌کنند همراه آن اصحاب پیامبر را هم داخل در صلوات می‌کنند؟!
البته ما منکر مقام و فضائل اصحاب پیامبر نیستیم و نیز در این بحث کاری نداریم که مراد از آل محمد چه کسانی هستند بحث بر سر این است که با وجود این همه روایاتی که از خود اهل سنت درباره کیفیت صلوات نقل شده است چرا آنها صلوات را تغییر می‌دهند و علی رغم اینکه خود آنها روایتی را نقل می‌کنند که پیامبر نهی فرموده از صلوات بتراء (ناقص) چرا باز هم صلوات ناقص می‌فرستند؟!
پیامبر اکرم می‌فرماید:
«لا تصلوا علی الصلاة البتراء قالوا و ما الصلاة البتراء یا رسول الله؟ قال تقولون اللهم صل على محمد و تسکتون، بل قولوا اللهم صل على محمد و على آل محمد.»[14]
«بر من صلوات ناقص نفرستید یعنی اینکه فقط اکتفا نکنید به گفتن اللهم صل على محمد بلکه باید بگویید اللهم صل على محمد و على آل محمد.»
شبیه روایت فوق را مرحوم صاحب جواهر به نقل از تفسیر نعمانی از امیرالمؤمنین و ایشان از پیامبر اکرم نقل می‌فرماید که حضرت فرمودند:
«لا تصلوا علی صلاة مبتورة بل صلوا الی اهل بیتی و لا تقطعوهم فان کل نسب و سبب یوم القیامة منقطع الا نسبی.»[15]
حضرت در این روایت می‌فرماید روز قیامت تمام پیوندهای خویشاوندی نسبی و سببی منقطع خواهد شد (در سوره مؤمنون آیه 101 به آن اشاره شده است) به جز نسب من که اهل بیت و آل من هرگز از من جدا نخواهند بود، پس شما به واسطه صلوات نفرستادن بر آنها، ایشان را از من جدا نکنید و موقعی که بر من صلوات می‌فرستید اهل بیت و آل من را نیز داخل در صلوات کنید تا بدینگونه صلوات شما کامل گردد.
در تفسیر "الدر المنثور سیوطی" نیز، هجده حدیث از پیامبر اکرم نقل شده است که بر اساس آن "آل محمد" را به هنگام صلوات باید ذکر کرد.[16]
"ابن حجر هیتمی" می‌نویسد: روایتی که در مورد کیفیت صلوات مورد اتفاق همه علماست این است که بگویید:
«اللهم صل علی محمد و علی آل محمد.»[17]
"ابن تیمیه حنبلی" از علمای متعصب اهل تسنن در مورد کیفیت صلوات می‌نویسد: خداوند متعال فرمان صلوات فرستادن بر رسولش را در قرآن صادر کرده است، و پیامبر نیز کیفیت صلوات بر خود را برای ما تفسیر کرده که باید بر محمد و آل محمد صلوات بفرستیم.[18]
امام باقرعلیه السلام از پدرانش روایت مى‌کند که رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود:
«من صلى على و لم یصل على آلى لم یجِد ریح الجنة و إن ریحها لیوجد من مسیرة خمسمأة عام.»[19]
«هر کس بر من درود فرستد و بر آل من درود نفرستد بوى بهشت را استشمام نمى‌کند و همانا بوى بهشت با فاصله پانصد سال قابل استشمام است.»
"ابن حجر هیتمی" در "صواعق" روایتی را نقل می‌کند که بر اساس آن قبولی نماز مشروط شده است بر صلوات بر پیامبر و اهل بیت آن حضرت و همین روایت را نیز امام باقر علیه السلام از پیامبر اکرم نقل می‌کند که حضرت فرمود :
«من صلى صلاة و لم یصل فیها علی و على أهل بیتی لم تقبل منه.»[20]
«کسی که نمازی بخواند و در آن بر من و اهل بیت من صلوات نفرستد نمازش پذیرفته نخواهد شد.»