كلمات كليدي : ارباب، خمس، سهم
نویسنده : محمدرضا ارائی
«ارباب » در لغت، جمع «رَبّ» به معنایِ مالک، و «خمس» به معنایِ یک پنجم، و «سهم» به معنای بهره، نصیب، قسمت و...[1] و در اصطلاح فقهی، به همان معنایِ لغوی، بکار رفته[2] که مطالبی پیرامون آن بیان می‌شود.
- مطلب اول:
چون صاحبانِ خمس، شش نفر می‌باشند، بدین جهت، خمس،شش سهم می‌شود. برای خداوند متعال، پیامبر اسلام، امام معصوم، یتیم، مسکین، و ابن السبیل.
- مستندات:
1. کتاب: « وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ »[3]
بدانید هر گونه غنیمتی بدست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای نزدیکان،و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آنها) است.
ظاهر آیه شریفه، بر مطالب بیان شده، دلالت دارد.[4]
2. سنت: «فأما الخمس، فیقسم علی ستة اسهم، سهم الله وسهم للرسولع وسهم لذوی القربی، وسهم للیتامی، وسهم للمساکین، وسهم لابناء السبیل،....»[5]
اما خمس، بر شش سهم، تقسیم می‌شود، یک سهم برای خداوند متعال، یک سهم برای پیامبر اسلام، و یک سهم برای نزدیکان و یک سهم برای یتیمان و یک سهم برای مسکینان و یک سهم برای در راه ماندگان که این روایت و احادیث دیگر، مطابق ظاهرِ آیه شریفه، دلالت صریح بر مطالبِ مذکور دارد.[6]
3. اجماع: این که خمس، شش سهم می‌شود، مورد اتفاق علمای شیعه است.[7]
- مطلب دوم:
سهم خداوند متعال برای پیامبر اسلام، و سهم آن حضرت، پس از فوت ایشان، برای امام معصوم می‌باشد.
مستندات:
1. سنت: «فالذی لله فلرسول الله، فرسوله أحقّ به، فهو له خاصة، والذی للرسول هو لذی القربی والحجة فی زمانه، فالنصف له خاصة...»[8]
سهمی که برای خداست، از آن پیامبر اسلام می‌باشد، چرا که نسبت به آن سهم، از دیگران، سزاوارتر است، پس سهم خدا، مخصوص پیامبر است، و آن سهمی که برای پیامبر است، از آنِ نزدیکان پیامبر. (امام معصوم) و حجت خدا، در زمان خود می‌باشد.
بنابراین نیمی از خمس مختص امام می‌باشد.[9]
2. اجماع:
پیرامون این مطلب، میان فقهای شیعه، اختلاف نظری وجود ندارد.[10]
- مطلب سوم:
مقصود از «ذی القربی» در آیه شریفه چهل و یک، از سوره انفال، امام معصوم (ع) می‌باشد.
مستندات:
1. سنت:
«وخمس ذوی القربی لقرابة الرسول الامام»[11] و خمس ذوی القربی، برای نزدیکان پیامبر است که امام می‌باشد. که این روایت، و احادیث دیگر، دلالت صریح بر مدعای مذکور دارند.
2. اجماع:
پیرامون مطلب فوق، مبنی بر اینکه مراد از «ذی القربی» امام معصوم (ع) است، ادعای اجماع شده است.[12]
- مطلب چهارم:
شرایط استحقاق سه گروه باقی مانده (یتیم، مسکین، ابن السبیل):
1- از طرف پدر، به «هاشم» جدّ پیامبر (ص) منتسب باشند.[13]
2- مؤمن باشند.[14]
3- ملاک در «ابن السبیل» به غیر از دو شرط ذکر شده، حاجت و نیاز اوست، در جایی که درمانده شده، هر چند که در شهر خود، غنیّ و بی‌نیاز باشد.[15]
4- در این که «فقر» در یتیم، ملاکِ استحقاقِ، خمس هست یا نه، دو نظر بیان شده:
الف)در یتیم، ملاک، فقر اوست.[16]
ب) چنین ملاکی، فاقد اعتبار است.[17]